کهن ترین رساله دربارۀ شطرنج و نرد به زبان پهلوی

گزارش شطرنج و وضع نرد، مهمترین و کهنترین رسالۀ[1] به جای مانده به زبان فارسی میانۀ ساسانی(پهلوی) دربارۀ پیشینه و کشف دو بازی شطرنج و نرد و مهره¬های آنها و چگونگی بازی با آنها.

این رساله مشتمل است بر 38 بند که بنا بر آن در پادشاهی خسرو انوشیروان دیوشَرم[2] شهریار هند برای آزمودن خرد و دانایی ایرانیان، وزیر خود تاتریتوس[3] را همراه با دو جفت شطرنج با مهره هایی از زمرد و یاقوت و هدایایی که به هزار و دویست شتربار می رسید، به دربار شاه ایران فرستاد و پیغام داد که چنانچه رمز شطرنج را درنیابید، باید باژ و ساو به هند بفرستید. هیچ یک از دانایان ایران نتوانستند رمز شطرنج را بیابند، به جز بُزرگمهر بُختَگان که به انوشیروان گفت هم رمز شطرنج را برملا می¬کند و هم بازی¬یی می سازد که دانایان هند از کشف رمز آن فرومی مانند و درنتیجه از آنان باژ و ساو می ستانیم. روز دیگر ، بزرگمهر تاتریتوس را فراخواند و بدو گفت که دیوشَرم شطرنج را به کارزار مانند کرده و مانند کارزار در آن دو شاه در قلب سپاه قرار داده و فرزین به ارتشتاران سردار مانند کرده و بدین سان رمز همۀ مهره ها را شرح داد.
 سپس بازی خود را که به نام اردشیر بابکان بنیانگزار دودمان ساسانی، نیواردشیر(نرد) نام نهاده بود، بدین سان شرح داد: تختۀ نیواردشیر را به زمین اسپندارمَذ، سی مهرۀ سپید و سیاه را به روزان و شبان و گردش یک جفت گردانه(طاس) به روش اختران و گردش سپهر مانند کنم. بزرگمهر در مورد این بازی نیز همۀ نمادهای بازی را شرح داد و سپس از سوی شهریار ایران همراه با هدایای بسیار نفیس نزد شاه هندوان به مأموریت فرستاده شد. دیوشرم چهل روز زمان خواست تا دانایان هند رمز نیواردشیر را بازگویند، اما پس از این مدت به ناتوانی خود اعتراف کردند و بزرگمهر توانست از دیوشرم باژ و ساو بستاند و پیروزمندانه به ایران بازگردد.


این رساله مانند بیشتر رساله¬های پهلوی عنوان ندارد، ولی جاماسب آسانا، دومین ویراستار متن پهلوی، بر اساس واژه¬های به کار رفته در متن و موضوع رساله، عنوان وزارشن شترنگ و نهشن وین¬اردشیر[4] را برای آن برگزید(آسانا، ص115؛ قس: عنوان این رساله در ثعالبی، ص622: قصّة وضع الشرنج والنرد). از آنجا که در خط پهلوی «ن» و «واو» با یک نشانه نوشته می شوند، آسانا- چنانکه ملاحظه می شود- نام بازی نرد را «وین¬اردشیر» خوانده است، نولدکه(ص26، پانوشت 2) می نویسد او نیز نخست این واژه را وین¬اردشیر خواند، ولی پس از ملاحظۀ قرائت نیواردشیر توسط زالمان خوانش خود را رها کرد وهمان را پذیرفت(برای بحث سودمندی دربارۀ این نظرات و نقد آنها، نک: غیبی، ص 6، پانوشت 7). به هر روی، از آنجا که اشتقاق و معنی وین در وین¬اردشیر به درستی دانسته نیست، خوانش «نیواردشیر» به معنی اردشیر نیک یا دلیر نزد ایرانشناسان مقبولیت و رواج یافته است. اما عنوان پیشنهادی آسانا با همین تغییر کوچک(نیو به جای وین) یا کوتاه شدۀ آن به صورت وزارشن شترنگ( گزارش شطرنج) رواج بیشتری یافته است(مثلاً نک. تفضّلی، ص291). ایرانشناسانی که دربارۀ این متن تحقیق کرده اند، عنوانهای دیگری نیز برای این رساله پیشنهاد کرده اند. سنجانا، نخستین ایرانشناسی که این رساله را به چاپ رساند، عنوان ماتیگان چترنگ[5] را برای آن برگزید و وست(ج 2، ص119) آن را چترنگ¬نامک[6] نامید خدایار دستور شهریار ایرانی مترجم فارسی رساله هردو عنوان پیشنهادی سنجانا و جاماسب آسانا را با هم چنین آورده است: «مادیگان شترنگ- گذارش شترنگ و نهادن وین¬اردشیر». تفضّلی(ص292، پانوشت1) دربارۀ نام اردشیر در نام بازی نیواردشیر می نویسد: «در این که این شخص همان اردشیر بابکان باشد، جای تردید است. احتمال دارد یکی از بزرگان ساسانی باشد». اما عنوان دهیبد[7]، به معنی فرمانروا برای اردشیر در این متن(بند 19) نشان می دهد به احتمال فراوان منظور همان اردشیر بابکان است نه یکی از بزرگان ساسانی؛ به ویژه آنکه نویسندۀ متن می گوید(همانجا) در هزاره-ای که او در آن قرار دارد اردشیر ازهمۀ فرمانروایان «کاردارتر و داناتر»است و در دورۀ ساسانی ما از میان فرمانروایان و بزرگانی که نام اردشیر داشته باشند، شخصیتی مشهورتر از اردشیر بابکان نمی شناسیم.

زمان دقیق تألیف این رساله دانسته نیست. به نوشتۀ تفضّلی(ص292) مطالب رساله دربارۀ اختراع شطرنج و نرد افسانه¬آمیز است و احتمالاً از روایات شفاهی رایج در اواخر دورۀ ساسانی به کتابت درآمده و ارتباط فرهنگی ایران و هند در زمان خسرو انوشیروان موجب انتساب افسانه به دوران او شده است. غیبی(ص2-3) بر آن است که دو متن کارنامۀ اردشیر بابکان و خسروقبادان و ریدگ که تاریخ تألیف آنها را کمابیش سال 600 میلادی می توان حدس زد، قدیمی ترین آثار در ادبیات جهان هستند که در آنها نام شطرنج آمده است. علاوه بر آن در گزارش شطرنج برای نخستین بار با نام مهره ها و چگونگی بازی شطرنج آشنا می شویم. پس از این منابع ، منابع هندی متعلّق به حدود نیمۀ قرن هفتم میلادی هستند که حدود نیم قرن پس از منابع پهلوی نوشته شده اند. از آنجا که تاریخ دقیقی برای تألیف متون پهلوی نمی توان تعیین کرد، دشوار بتوان این نظر را پذیرفت، با این¬همه، تردیدی نیست که این متون پهلوی، به¬ویژه گزارش شطرنج از کهن ترین و مهمترین متونی هستند که در آنها از بازی شطرنج و چگونگی بازی با مهره ها و نماد آنها سخن رفته است. از این رو موری(ص149-150، به نقل از غیبی، ص 3))حق دارد که از بی توجهی نسبی محققان نسبت به اهمیت متن گزارش شطرنج در بررسی تاریخی این بازی انتقاد کند(برای بررسی پیشینۀ شطرنج و نرد در منابع ایرانی و هندی ، نیز نک: دریایی، ص281-283). در بند پایانی رساله، دربارۀ حفظ مهره ها و حمله و دفاع چند توصیه به بازی گر شطرنج شده است. از آنجا که مرجع این مطلب آیین¬نامگ ذکر شده احتمالاً کل رساله از همین کتاب که کتاب بزرگی به پهلوی دربارۀ آیین فرمانروایی و کشورداری و اخلاق سیاسی و اجتماعی بوده، برگرفته شده است. مطالب این رساله با تفصیل بیشتر و البته با اختلافات ریز و درشت در شاهنامۀ فردوسی(ج7، ص304-319) نیز آمده است. منشأ این اختلافات شاید به دو تحریر از این داستان مربوط باشد که یکی در آیین¬نامگ بوده وبه متن پهلوی گزارش شطرنج رسیده و دیگری در خدای نامۀ پهلوی بوده و از طریق شاهنامۀ ابومنصوری به شاهنامۀ فردوسی و نیز غرر اخبار ثعالبی راه یافته است. البته در کتاب ثعالبی این داستان بسیار خلاصه و حتی خلاصه¬تر از متن پهلوی گزارش شطرنج است. دو مورد اختلاف میان گزارش شطرنج از یک سو و شاهنامه و غرر اخبار از دیگر سو شایستۀ ذکر اند: نام نیواردشیر و وجه تسمیۀ آن(بند 19-20) و نیز آنچه در گزارش شطرنج دربارۀ سه دست بردن بزرگمهر از تاتریتوس در بازی شطرنج(بند 11) هیچ¬یک نه در شاهنامه آمده است و نه در کتاب ثعالبی.

در مورد این رساله شایسته است چند نکتۀ دیگر نیز یادآوری گردد:


چنانکه در این متن پهلوی آمده است مسیر بازی بازیگر در بازی نرد را طاسها که نماد تقدیر آسمانی است، تعیین می کنند، نه مانند شطرنج هوش و خرد بازیگر. از این رو در این متن نرد نماد این است که آدمی بازیچۀ دست سرنوشت است که سیر اختران آن را تعیین می کنند. این اندیشه همان اندیشۀ جبری کیش زروانی-در مقابل کیش زردشتی- است که در اواخر دورۀ ساسانی رواج بسیار داشته و در بسیاری از متون پهلوی از جمله گزارش شطرنج نفوذ یافته است. به ویژه آنکه در این متن بازی نرد در مقابل شطرنج ستوده شده و افتخار اختراع آن به ایرانیان نسبت داده شده است. گذشته از این نویسندۀ این متن کوشیده است مقام ایرانیان را نیز برتر از هندیان انگارد؛ چندانکه بزرگمهر پس از سه روز راز و رمز شطرنج را کشف می کند(بند 4-6)، ولی دانایان هندی پس از چهل روز در کشف راز و رمز نرد فرومی مانند(بند34-36). شاید رواج بازی شطرنج در ایران و محبوبیت آن نزد ایرانیان و رنجیده خاطر شدن هواخواهان بازی ایرانی نرد سبب تألیف متن گزارش شطرنج و شرح اهمیت بازی نرد در آن شده باشد(نک: غیبی، ص 2).


متن پهلوی گزارش شطرنج نخستین بار به کوشش سنجانا -همراه با چند متن پهلوی دیگر- با ترجمۀ انگلیسی و گجراتی در 1885م منتشر شد. سپس متن انتقادی این رساله به کوشش جاماسب آسانا در کتاب معروف او ، متون پهلوی(1897-1913م: ص115-120) به چاپ رسید(برای متن این رساله، نیز نک: نیبرگ، ص؛201-202؛ برای بررسی کوتاهی از تصحیحات مختلف متن پهلوی این رساله، نک: غیبی، در بخش آلمانی کتاب، ص2). در قرون نوزدهم و بیستم چندین ترجمه به برخی زبانهای اروپایی از این متن همراه با تعلیقات و پژوهشهای سودمند انتشار یافت:. ترجمۀ انگلیسی دیگری از این رساله به قلم تاراپوره در 1932م در بمبئی منتشر شد. پس از آن دو ترجمۀ دیگر نیز به انگلیسی از این رساله منتشر شده است: یکی به قلم برونر در 1978(ص43-51) و جدیدترین ترجمه به قلم تورج دریایی در 2002م (ص303-306). در 1886 زالمان(ص 222-242)، این متن را به آلمانی برگرداندند و در 1892 نولدکه(ص20-26) تعلیقات سودمندی بر آن نوشت. سه ترجمۀ ایتالیایی، یکی به قلم لوسیدی در 1935-1936، دیگری به قلم پالیارو(ص 97-110) در 1951 و سومی به قلم پانائینو در 1999 انتشار یافتند ؛ این رساله نخستین بار به قلم خدایار دستور شهریار ایرانی به فارسی ترجمه و در 1899 در بمبئی منتشر شد. دو ترجمۀ فارسی دیگر نیز از این رساله منتشر شده است: یکی به قلم ملک الشعرای بهار با عنوان گزارش شترنگ و نهادن وینردشیر که در 1312ش در مجلّۀ مهر(ص537-544) و پس از آن در 1347 در کتاب او با عنوان ترجمۀ چند متن پهلوی(ص10-17) منتشر شد و دیگری به قلم سعید عریان که در 1371ش انتشار یافت(ص152-157).

منابع


بهار، محمدتقی، «شترنگ و نهادن وینردشیر» مهر،س1،ش7، آذرماه 1312ش؛

همو، ترجمۀ چند متن پهلوی، به کوشش محمد گلبن، تهران1347؛

تفضّلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376؛

ثعالبی نیشابوری، ابومنصور، تاریخ غررالسیر (غررأخبار ملوک الفرس و سیرهم)، به کوشش ﮬ . زُتنبرگ، پاریس 1900 (تهران 1963)؛

عریان، سعید، متون پهلوی، ترجمه و آوانوشت، گردآورنده: جاماسب¬آسانا، تهران، 1371؛

غیبی، بیژن، گزارش شطرنج، بیلفلد، 1370/2001؛

فردوسی، ابولقاسم، شاهنامه ، به کوشش جلال خالقی مطلق ، 8جلد (جلد 6 با همکاری محمود امیدسالار و جلد7 با همکاری ابوالفضل خطیبی ) ،نیویورک 1366-1386/1981-2007؛ تهران، 1386؛ نیز:

Brunner, C.J., “The Middle Persian Explanation of Chess and invention of backgammon”, The Journal of the Ancient Near Eastern Society of Columbia University 10, 1978;

Daryaee, T. “Mind, Body, and the Cosmos: Chess and Backgammon in Ancient Persia”, Iranian studies, volume 35, number 4, Fall 2002, pp.281-312;

Jamasp-Asana, J. M., Pahlavi Texts, Bombay, 1897-1913;

Lucidi, M., Testo Pahlavico Wičārišno ī Čatrang ud Nihišnī Nēw-artaxšēr, Roma, 1935-1936;

Murry, H. J. R., A History of Chess, Oxford, 1913;

Nöldeke, Th., “Das Pehlewi-Buch vom Schachspil”, Persiche Studien, Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Phil.-Hist.klasse,kl. 126. Abh. 12, 1892;

Nyberg. H. S., A Manual of Pahlavi, vol. I, Wiesbaden, 1974;

Pagliaro, A., “Il Testo Pahlavico Sul Giuoco degli Scacchi,” in Miscellanea G. Galbiati, Fontes Ambrosiani 8/3, Milano,1951;

Panaino, A., la Novella degli Sacchi e della tavola reale, testo Pahlavi, traduzione e commento al Wizārišn ī Čatrang ud Nihišn ī nēw-Ardaxšīr, Millan, 1999;________________________________________

یادداشتها


[1] . Wizārišn ī Čatrang ud Nihišn ī Nēw-Ardaxšīr


[2] . Dēwišarm


[3]. Tātarītos


[4] . Wizārišn ī Čatrang ud Nihišn ī Wen.Ardaxšīr(مطابق آوانگاری قدیم Vajārishn-ī Chatrang va hankhatunishn-ī Vīn-Artakhshīr)


[5] . Mâtigân i Čatrang


[6] . Tschatrang Nāmak


[7] . Dahibed


تصویر: دو نردباز مشغول بازی نرد. تصویر نقر شده بر روی یک جام نقره ای بازمانده از قرن هفتم میلادی از مجموعۀ م. ساکلر(بنگرید به مقالۀ تورج دریایی در فهرست منابع)

0 نظر :: کهن ترین رساله دربارۀ شطرنج و نرد به زبان پهلوی