راي و رأي

ابوالفضل خطیبی (فرهنگستان زبان و ادب فارسی)
سيد احمدرضا قائم­مقامی (دانشگاه تهران)

در متون منظوم و منثور فارسی دو واژۀ «رای» و «رأی» فراوان به‌کار رفته­اند. «رأی» در عربی یعنی «نظر» و «عقیده» و «تدبیر» و «بصیرت» و «مشاوره» و «حُکم» و «فتوا»، و همین معنی‌ها وارد زبان فارسی نیز شده‌است. «رای» نیز معنی‌هاي متعددی دارد، بدین شرح: «نظر»، «عقیده»، «تدبیر»، «مصلحت»، «قصد» و «آهنگ»، «منظور» و «مقصود»، «هوش»، «خِرَد»، «خواست» و «اراده»، «شیوه» و «روش»، «رسم» و «آیین» و «فرمان». «رای»، چنان‌که در ادامة بحث معلوم خواهد شد، اصالتاً فارسی است، ولی چون «رأی» هم، باز به شرحی که خواهد آمد، بدون همزه تلفظ می‌شده، همیشه به‌دقت نمی­توان گفت کدام‌یک از این معانی فارسی است و کدام عربی. چند فعل مرکّب هم هست که با «رای» ساخته شده‌است، مانند «رای آوردن» به معنی «قصد کردن»، «رای انداختن» به معنی «چاره­جویی کردن»، «رای جستن» به همان معنی، «رای زدن» به معنی‌هاي مختلف و جز آن‌ها. با «رای» چند ترکیب نیز ساخته شده‌است که از آن جمله است:
ادامه مطلب ...

شاهنامۀ بایسُنقُری

شاهنامۀ بایسُنقُری، از نفیس­ترین شاهنامه­های مصوّر که به دستور غیاث­الدین بهادرخان بایسنقر(حک: 803-837ق) پسر شاهرخ و نوادۀ تیمور  و به کوشش زبده­ترین هنرمندان آن دوران در هرات فراهم شد. تهیۀ این نسخه در سال 829ق/1426م آغاز و در 5 جمادی الاول سال 832 /30 ژانویۀ سال 1430م به پایان رسید. این نسخه دارای 346 برگ به خط نستعلیق به قلم جعفربن علی تبریزی ، معروف به جعفر بایسنقری ، شاگرد خواجه میر علی تبریزی و قطع سلطانی نوشته شده و دارای یک مقدمۀ منثور و 22تصویر نفیس است.
ادامه مطلب ...

اگر تندبادی برآید ز کُنج

داستان رستم و سهراب با بیت زیر آغاز می شود:
اگر تندبادی برآید ز کنج/ به خاک افکند نارسیده­ترنج
صورت کنج در مصراع یکم این بیت تا کنون بحثهای بسیاری را برانگیخته است و به تازگی استاد فتح­الله مجتبایی نیز به این بحث وارد شده و نظری کاملاً متفاوت پیش کشیده­اند. با اینکه نظرات گوناگون در بارۀ ضبط و معنی این واژه در جستار دکتر مجتبایی و استادان دیگر آمده است، در اینجا شایسته است - ولو بسیار کوتاه- به آنها اشاره کنم. مهمترین اشکالی که از سالیان پیش استادان بزرگ ما چون مجتبی مینوی و ماهیار نوابی و اکنون استاد مجتبایی بر این بیت وارد دانسته اند، این است که در این بیت کُنج اسم معرفه است، در حالی که باید اسم نکره و به صورت کُنجی می آمد. از این رو کوشش بر این بود که خوانش و معنی دیگری برای این واژه بیابند به شرح زیر:
ادامه مطلب ...