برین خستگی ها بر آزار چیست: تصحیح بیتی از داستان رستم و اسفندیار

دوستان! هنگام خواندن شاهنامه زمانی دیدید بیت معنی درستی ندارد یا دریافتید معنی خاصی را باید با زور از بیت بیرون بکشید، ممکن است تصحیح آن بیت مشکل داشته باشد یا اینکه واژه و ترکیبی در بیت هست که معنی کهن آن با معنی امروزی سازوار نیست. در داستان رستم و اسفندیار، پس از آنکه رستم از تیرهای پی در پی اسفندیار  سخت زخم برمی دارد و از ادامۀ جنگ ناتوان می شود، برادرش زواره به بالین او می آید و رستم :
بدو گفت: رو پیش دستان بگوی/ کزین دودۀ سام شد رنگ و بوی
نگه کن که تا چارۀ کار چیست / برین خستگی ها بر آزار کیست(چاپ خالقی مطلق، ج5، ص388-389)

ادامۀ داستان را می دانید. همان ماجرای کمک گرفتن دستان(زال) از سیمرغ و چوب گز و چشم اسفندیار. بیت دوم یعنی چه؟مصراع یکم آن  مشخص است. در مصراع دوم خستگی ها یعنی زخمهایی که رستم از تیرهای اسفندیار برداشته است. یعنی چی که بر این زخمهای من گزند کیست یا گزندِ کیست. شارحان کمتر این بیت را معنی کرده اند. گویا به نظر آنان بیت ساده است. نه بسیار مشکل است. انوری-شعار در مصراع دوم به جای کیست، چیست نهاده اند و فقط آزار را گزند معنی کرده اند. بر این زخمها گزند چیست. به نظر شما مصراع معنی درستی دارد؟
یکی دو سال پیش همکار عزیزمان آقای سیدمحمدعلی رضوی که واژۀ آزار را برای فرهنگ جامع زبان فارسی تعریف می کرد، به دفتر من آمد و این بیت شاهنامه را با بیت زیر از دانشنامۀ میسری کنار هم گذاشت:
که آب از خایگان او برون آر/به نیش و ، گر بر او انداز آزار
و گفت: آیا در بیت شاهنامه مانند بیت میسری، آزار به معنی مرهم نیست؟ گفتم آفرین! همین درست است، ولی بیت باید بر اساس نسخه بدلها تصحیح شود، بدین سان:
نگه کن که تا چارۀ کار چیست / برین خستگی ها بر آزار، چیست؟
در آزار، لطفاً «ر» را ساکن بخوانید. می گوید: ای زواره به دستان بگو  بر این زخمها چه مرهمی باید نهاد؟ چه مرهمی می تواند این زخمهای مرا درمان کند؟ بعداً گفته می شود که این زخمها چنان ژرف بوده که بیم مرگ رستم می رفته است. حتماً یادتان هست که سیمرغ زخمهای رستم را بدین سان درمان می کند:
ازو چار پیکان به بیرون کشید/ به منقار ازآن خستگی خون کشید
برآن خستگی ها بمالید پر/ هم اندرزمان گشت با زیب و فر
بدین سان معنی جدیدی از آزار به دست آمد که فقط در فرهنگ جامع زبان فارسی به قرار زیر با دو شاهد بالا درج شد:
معنی 5. نوعی داروی سوزاننده یا مرهم که بر روی زخم می مالیده اند. این دارو  می سوزاند و باعث آزار مجروح می شد، ولی زخم را درمان می کرد. این معنی آزار این مثل عربی را به یاد می آورد که آخرالدواء الکیّ، آخرین درمان سوزندن است.
دوستان عزیزم در فیسبوک ذیل این نوشته یادداشتهای مفیدی نوشتند و بنده به برخی از آنها پاسخ داده ام. در زیر برخی از این یادداشتها می آید:
درود بر جناب خطیبیی گرامی! واژهی آزار چنان که میدانید، یکی از واژگان پربسامد در شاهنامه است و شاید بتوان گفت که بیش از صد بار به کار رفته است؛ اما در همهی کاربردها، معنای به نسبت یگانهای دارد؛ یعنی همان درد و رنج و رنجش و خستگی و مترادفهای دیگر. من بدون این که بخواهم در نظر شما تردید روا دارم، بر این تردیدم که چگونه ممکن است چنین معنایی در ذهن فردوسی بوده؛ اما یک بار هم بدان اشارتی نکرده باشد! البته واژگانی که تنها در یک اثر، یک بار به کار رفتهباشند و نمونههای دیگری هم نداشته باشند، در متنهای ما وجود دارند؛ آری؛ اما این واژگان، همیشه همراه تردید و تأمل پذیرفته میشوند. در نسخهی استاد خالقی، ممکن است چنین معنایی مورد نظر بوده باشد: این خستگیهای تن من، نشان از کدام آزار دارد؟ یعنی گویی رستم به گونهای دردآور و گلهمندانه میپرسد من به چه کسی ستم کردهام که امروز مستوجب چنین درد و جراحتی شدهام؟ بر این خستگیها بر، آزار کیست؟ جای پای آزردهشدن چه کسی (چه کسانی) بر زخمهای من دیده میشود؟ این سخن رستم در محل گونهای از استفهام انکاری درج شده است؛ یعنی وقتی من زندگیام را در راه داد سپری کردهام؛ این بلا بر من چگونه روا باشد؟ چنین تعبیری در زبان فردوسی مکرر وجود دارد که آزار دیگران منجر به آزردن خود خواهد شد. یک اندیشهی انسانی و فلسفی که چون بیازاری، بیازاری! فردوسی حکیمانه، بارها گفته است که همه راستی باید و مردمی/ ز کژی و آزار خیزد کمی؛ از سویی نشان آزار کسی در چیزی بودن، هم مکرر در شاهنامه آمده است: که ای بخردان روی این کار چیست؟ پراندیشه خسته ز آزار کیست؟ یا: بگویید تا چارهی کار چیست/ بدان خستگیها پرآزار کیست؟ (نمونهها را با نسخهی خالقی تطبیق ندادم). با سپاس!
سپاسگزارم دوست گرانمایه که یادداشت سودمندی بر این نظر نوشته اید. با خوانش پیشین بهترین معنی همین است که فرمودید. اما من شواهد و قراینی را که سد راه این برداشت است می آورم، آنگاه خود این دو برداشت و خوانش را در دو کفۀ ترازو بنهید و ببینید چربش با کدام یک است. 1. در این بیت قافیه به نظر می رسد که کار و آزار باشد و قاعدتاً باید چیست ردیف باشد. و با ضبط چیست مصراع معنی درستی ندارد.2. با این معنی شما حرف اضافۀ بر که به صورت مضاعف هم به کار رفته است، مشکل ساز می شود. می گوید بر این خستگی ها نمی گوید این خستگی ها. شما خود نیز در معنی ناچار شدید بر را بیفکنید: این خستگی های من نشان از....اگر فردوسی می خواست این معنی را القا کند، بیانش فرق داشت. 3. مهمتر از اینها اینکه بافت متن به هیچ روی معنی شما را پشتیبانی نمی کند. پیش از آن رستم می گوید. گمان کنم من با این زخمها می میرم و دودۀ سام خوار می شود. در اوج نا امیدی به زواره می گوید. فقط دستان چاره گر می تواند کمک کند و این خانواده نیک می دانند که دستان و سیمرغ فریادرس است. در مصراع یکم بیت مورد نظر بازهم تأکید بر همین است: نگه کن که تا چارۀ کار چیست؟ در چنین بافتی شاعر نباید ساز ناساز بزند رستم به یاد زواره بیاورد که مثلا من به چه کسی آزار رسانده ام که تاوانش را الآن باید بدهم. در اینجا هم باز رستم تأکید می کند که به دستان بگو فکری به حال زخمهایم بکند. بیتهای بعد هم باز رستم به سبب زخمهایش ناامیدانه سخن می گوید: که گر من ز پیکار اسفندیار/سوی تو سرآرم بدین روزگار+چنان دانم ای زال کامروز من/ز مادر بزادم بدین انجمن+ چو رفتی همه چارۀ رخش یاز/من آیم کنون گر بمانم دراز. معنی مورد نظر من همۀ این بیتها را مانند حلقه های زنجیر به یکدیگر مربوط می گرداند، ولی معنی مورد نظر شما عنصری است جدا در بافت. آنچه برای رستم اهمیت داشته درمان زخمهایش است مسئله مرگ و زندگی است و شاید در اینجا جایی برای این شکوه که به کی بد کردم که بد می بینم نباشد. نکتۀ آخر اینکه شاهد میسری نشان می دهد که این معنی آزار در زمان فردوسی بوده و گذشته از این نسخۀ سن ژوزف اینک نشان می دهد که واژه های شاذ و نادر در شاهنامه بیشتر است از آنچه تا کنون تصور می شد. منظورم واژه های معمول با معانی متروک نیز هست. بازهم سپاس از توجه شما. شاد باشید
ممنونم. به نظر از هر جهت این معنی مناسب است اما باید شواهد بیشتری جست. جناب خطیبی، من دسترسی به نسخه خالقی ندارم ولی مطابق مسکو(نسخه الکترونیکی) نزدیک به همین بیت از زبان پیران در داستان کاموس آمده است: ببینید تا چارهی کار چیست / بر آن خستگیها بر آزار چیست، گرچه در اینجا بیشتر معنی مجازی دارد که راه برونشو از این
با پوزش جهت اطلاع - در گویش قدیم مردم " لامِرد " جنوب استان فارس در مقام نفرین مگفتند " درد بی آزار " که همیشه فکر میکردم این چه نفرینی است که درد بدون اذیت و آزار(گزند) میطلبد - پس معنی درست آن درد بی مرهم بوده است - ممنونم ازشما
آفرین! باید در گویشهای دیگر هم باشد. گویشهای فارس مهم است. فکر می کنم همان حدس بنده درست باشد در زبان عصر فردوسی بوده و به هر دلیلی در متون کم مانده است.
نکته ای دور اما درخور درنگ بر این گمانه که آزار درمعنای درمان و مرهم به کار رفته باشد ، بابا زار و ماما زار است. بابا و ماما زار چه کسانی هستند؟ بابای زار به مردی گفته می شود که توانایی تشخیص نوع جن را دارد. او همچنین می تواند جن را از بدن شخص بیمار خارج کند، مانند بابا ایاد که در بندر لنگه اقامت دارد. مامای زار به زنی گفته می شود که بیماری زن یا دختر را درمان می کند، مانند ماما حنیفه در جزیره قشم. هر کدام از این ها نوع بادی که در بدن شخص است را می توانند تشخیص دهند و هر یک از این متخصصان فقط توانایی خروج یک نوع باد از بدن بیمار را دارند. مثلا بابا ایاد بادی به نام نوبان را ضعیف می کند و جن را از بدن بیمار خارج کند و ماما حنیفه که خون بیشتری نوشیده است دو باد نوبان و زار را می تواند تشخیص دهد و از بدن بیمار خارج کند. انواع بادهایی که سیاهان جنوب ایران به آن معتقدند: باد مشایخ ، باد زار ، باد نوبان ، باد جن ، باد لیوا مراحل خروج جن از بدن بیمار بستگی به قدرت نوع باد مراسم زار ممکن است بین سه روز تا دو هفته به طول می انجامد.در طول مراسم،فرد بیمار از نگاه کردن به سگ،مرغ و از انجام اعمال جنسی منع میشود.بسته به جنسیت بیمار اگر مرد باشد از بابای زار و اگر زن باشد از مامای زار استفاده میشود. بابای زار غذای بیمار را به چادری که به منظور انجام مراسم در کنار دریا در نظر گر فته شده است می برد. در طول شب پمادی که حاوی 21 نوع گیاه دارویی و ادویه هایی که از هندوستان می آورند به بدن فرد بیمار مالیده می شود در روز آخر جدا سازی جن از بدن بیمار، ابتدا بابای زار از آماده بودن بیمار برای جدا کردن جن مطمئن می شود.در این روز بابای زار گیاه دارویی را با هفت برگ از گیاه بدون خار و خاک هفت مسیر مخلوط می کند و به بدن بیمار میمالد. وقتی کار مالیدن به پایان رسید بابای زار از زن یا دختری که چوب خیزران بدست دارد می خواهد تا همه اهل هوا مخصوصا دختران اهل هوا را برای شرکت در مراسم جن گیری خبر دار سازد.اهل هوا به افرادی تلقی می شود که قبلا جن از بدن آنها طی مراسم زار خارج شده است. قبل از آوردن بیمار به مراسم ،بابای زار قدرت باد را کم می کند به این منظور او از بیمار می خواهد تا به شکم بخوابد سپس انگشتان بزرگ پای بیمار را با طنابی که از موی بز ساخته شده است به هم می بندد و یک نوع روغن ماهی مخصوص زیر سوراخ های بینی بیمار می مالد بابای زار اشعاری می خواند و چوب خیزرانش را تکان می دهد وجن را تهدید می کند که از بدن بیمار خارج شود.در این زمان صدایی شنیده می شود که صدای جیغ و زوزه جن است که آماده خروج از بدن بیمار است .اگر دختر خیزران بدست کارش را خوب انجام داده باشد چادر مراسم پر از اهل هوا می شود.دختران اهل چند ویژگی دارند:لباس رنگارنگ می پوشند، با رقصیدن، به مراسم زار رونق می بخشند موزون راه می روند افراد را به شرکت در مراسم تشویق می کنند در مراسم زار سه نوع طبل به کار می رود:دهل گپ(طبل بزرگ)،کسر وطبل کوچک.طبل ها را پشت سر هم قرار میدهند و گلدانی که گیاهی بنام کندروک در آن می سوزانند درست روبروی ردیف طبل ها قرار می دهند. انواع میوه های تازه، گل ها، سبزی ها،تلنبار بر روی سفره قرار می دهند قربانی که یک بز است در محل مراسم قربانی می کنند و خون ان را در تشتی می ریزند.

به گمان من؛ زار در بابا زار و ماما زار به معنی درمان است. بابای درمانگر و مامای درمانگر.

سپاسگزارم دوست عزیزکه  این همه وقت گذاشتی . دربارۀ این مراسم چیزهایی شنیده بودم. نمی دانم چقدر می تواند با این بحث ربط داشته باشد. واقعاً نمی دانم. شاید هم ربط داشته باشد
جناب خطیبی، بیتی را که جناب سلیمانی آوردند هم شاهد خوبی است هم برای این بحث هم برای افزودم به فرهنگ و اگر صحیح باشد نشان میدهد که در شاهنامه هم این معنی تک شاهد نیست. نکتهی دیگر اینکه احتمالا کاربردهای بیشتری هم از این معنا برای کلمه وجود داشته که مصححان به دلیل در نیافتن معنایش تغییر داده باشند.

پژمان فیروزبخش
آقای خطیبی گرامی
سلام. امیدوارم خوب و خوش باشید. دربارۀ آن بیت داستان رستم و اسفندیار، من چون بیت را در خاطر داشتم دو سه سال پیش  وقتی همین بخش از دانشنامۀ میسری را به مناسبتی می خواندم یاد بیت شاهنامه افتادم و مطمئن شدم همین صورتی که شما هم گفته اید درست است. موقعی که دکتر خالقی آویزه ها را برای چاپ آماده می کرد این مطلب و مطالب دیگری را که طی چند سال اخیر به نظرم رسیده بود در چند نامه برایشان نوشتم. از جمله مواردی که پذیرفتند یکی همین بیت بود و اگر اکنون به آویزۀ یادداشتها بنگرید بیت به همین صورت در آنجا تصحیح شده. بعدتر که فرهنگ فرهنگستان چاپ شد دیدم خوشبختانه پژوهشگران گروه هم متوجه شده و لغت را ثبت کرده اند. این «درد بی ازار» هم که دوستان شما نوشته اند دیگر جای تردیدی در درستی این تصحیح باقی نمی گذارد.

شاد باشید

0 نظر :: برین خستگی ها بر آزار چیست: تصحیح بیتی از داستان رستم و اسفندیار