بنی آدم اعضای یکدیگرند یا یک پیکرند؟

در شمارۀ جدید گزارش میراث(شمارۀ 46، مرداد و شهریور 1390)  که پربارتر از همیشه بود، آقای سیدعبدالرضا موسوی در جستار «در حاشیۀ بیتی» دربارۀ بیت معروف سعدی، بنی آدم اعضای یکدیگرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند،  صورت بنی آدم اعضای یک پیکرند را «اصح و اشرف» دانسته و نوشته اند: «اولاً در حدیث کمثل الجسد آمده است. در ثانی اساساً بیت به شکل اصلی حامل تعبیر مستهجنی می­تواند بود. یعنی با عرض معذرت، این یکی به مثابه فلان عضو آن دیگری است(حال این عضو می تواند عضو اسفل یا اعلی باشد) و آن دیگری به مثابه بهمان عضو این یکی» (ص45).
دربارۀ این بیت و ضبط «یکدیگرند» و «یک پیکرند»، نظرات مختلفی ابراز شده که آنها را زنده یاد دکتر غلامحسین یوسفی در شرح گلستان(ص264-266) گرد آورده است. بسیاری از افرادی که نگارنده با آنان دربارۀ این بیت سخن گفته ام مانند آقای موسوی گفته اند که بیت سعدی با ضبط «یکدیگرند» معنی درستی ندارد. مرحوم دکتر محمد خزائلی نیز در شرح گلستان(ص255) نوشته اند: «اعضای یکدیگر بودن قابل تصوّر نیست.» گزینش هر یک از این ضبطها چه بسا مشکلی را حل کند، ولی در عین حال اشکال دیگری را پدید آرد. مثلاً با ضبط «یک پیکرند» مشکل مصراع یکم حل می­شود، ولی چنانکه شادروان حبیب یغمایی به درستی یادآور شده است: « لطف مصراع دوم هم که پیوستگی تمام به مصراع اول دارد از میان می رود»(همان، ص264). می دانیم ضبط یک پیکرند در هیچ یک از نسخه های قدیم و جدید نیست. بنابر این، به لحاظ دانش تصحیح متن بیت سعدی را باید با همان ضبط «یکدیگرند» خواند. البته مصحح در شرایط ویژه­ای می تواند دست به تصحیح قیاسی بزند که در مورد این بیت شاید این شرایط ویژه وجود داشته باشد: نخست اینکه متن با وجود ضبطی، معنای محصّلی نداشته باشد که ظاهراَ در اینجا ضبط «یکدیگرند» در نگاه برخی چنین ویژگیی دارد. دوم اینکه صورت خطی ضبط جایگزین باید به صورت خطی ضبط متن نزدیک باشد که باز در اینجا صورت خطی «یک پیکرند» به «یکدیگرند» بسیار نزدیک است.
     با این همه، به گمان نگارنده برداشت آقای موسوی تا اندازه ای ساده انگارانه است. طرح دوبارۀ این بیت، مرا واداشت تا بر اساس پیکرۀ فرهنگستان به معنای «یکدیگر» دقیق­تر نگاه کنم تا شاید بتوان معنای دیگری جز آنچه اینک در ذهن فارسی زبانان است، یافت و به وسیلۀ آن معنای دیگری از بیت به دست داد. اما کوشش من به جایی نرسید. گذشته از این، در منابع قدیمی این بیت را جستجو کردم تا ببینم کدام یک از این دو ضبط را دارند که باز هم دست خالی ماندم. به هر روی، به باور نگارنده ، بهتر است در بیت سعدی که همۀ نسخه ها در ضبط آن اتفاق نظر دارند، تصرّف نکنیم. برداشت نگارنده از بیت سعدی با ضبط «یکدیگرند» این است: فرد A به عنوان عضوی مثلاً دست از فرد z است؛ فرد B به عنوان عضوی مثلاً چشم از همان فرد Z است؛ فرد C به عنوان عضوی مثلاً قلب از همان فرد Z است. پس اگر دست فرد  Z که همان فردA است، به درد آید، پای Z، چشم Z که همان فرد B است و قلب Z که همان فرد C است، آرام و قرار نمی یابند. از سوی دیگر چنانچه پای Z به درد آید، دست Z که همان فرد A است، آرام و قرار نمی یابند.  می توان همین قاعده را در مورد افراد دیگر نیز همچنان گسترش داد:  فرد Z به عنوان عضوی مثلاً دست از فرد A است؛ فرد B به عنوان عضوی مثلاً چشم از همان فرد A است؛ فرد C به عنوان عضوی مثلاً قلب از همان فرد A است....
   زنده یاد دکتر یوسفی همۀ روایاتی را که حدس زده می­شود، سعدی در سرودن این بیت متأثّر از آنها بوده، گردآورده است. نگارنده همین مضمون را در شاهنامه نیز یافته است که نشان می دهد این مضمون در ادبیات ایران باستان نیز وجود داشته است. در مجلس دوم از مجالس هفتگانۀ بوزرجمهر، چنین آمده است(ویرایش دکتر خالقی مطلق- خطیبی، ج7، ص 187، ب1183-1186):
يکي گفت کاندر سرايِ سپنج/ نباشد خردمند بي درد و رنج
چه سازيم تا نامِ نيک آوريم/ و زآغاز فرجامِ نيك آوريم
بدو گفت: شو دور باش از گناه/ جهان را همه چون تنِ خويش خواه
هر آن چيز کانت نيايد پسند/ تنِ دوست‌ودشمن در آن برمبند
در مصراع دوم بیت سوم «جهان» یعنی مردم جهان(مکان به جای متمکّن). مضمون این مصراع نزدیک به همان مضمونی است که در بیت سعدی آمده است. شاید در نگاه برخی واژۀ «تن» در این مصراع ضبط «پیکر» را در بیت سعدی تأیید کند، ولی این ضبط می تواند مؤیّد ضبط «یکدیگر» - با توجّه به برداشت نگارنده- نیز باشد.
نکتۀ پایانی دربارۀ این بیت اینکه، یکی دو ماه پیش دوست ارجمند نگارنده جناب آقای دکتر دوستخواه در ایمیلی به اینجانب به این نکته اشاره داشت که این بیت سعدی را بر سردرِ سازمان ملل نوشته اند. در پاسخ برای ایشان نوشتم که شما مطمئن هستید که این بیت بر سردرِ سازمان ملل نوشته شده است؟ این شعر به فارسی است یا ترجمۀ انگلیسی؟ چرا هیچ عکسی از این شعر در اینترنت نیست؟ لطفاً اگر پاسخی برای این پرسشها داری برایم بنویس. دکتر دوستخواه در پاسخ، نامۀ الکترونیکی زیر را برای نگارنده فرستادند:
درود.
دوست گرامی،
من آن مطلب را بی پژوهش و پی گیری و تنها بر پایه ی شهرت و اصل مشهور ایرانی ی "می گن ... می گن ..." نوشته بودم و از این رو، سزاوار انتقاد و نکوهشم. پس از آن، موضوع را دنبال کردم و دریافتم که چنین چیزی درست نیست و تنها آرزوی برخی از هم میهنان است که درست باشد!
البته، گویا زمانی کسی از دست اندر کاران ایرانی در دوران پادشاهی، یک قطعه فرش ایرانی را با این شعر سعدی به دبیر کل وقت سازمان ملل متحد، هدیه داده بوده است که لابد در جایی در آن سازمان، نگاهداری شده است؛ بی آن که بر سردری نصب شده باشد.
بدرود.
جلیل دوستخواه

ادامه مطلب ...