خوابنامه های فارسی

پیشینۀ خواب یا رؤیا به قدمت بشر است و او از دیرباز با این پدیدۀ طبیعی روبه رو بوده و کوشیده است تا پیامهای رمزی آن را دریابد. رفته رفته رمزگشایی خوابها بنا به نیاز خواب دیدگان برای چیستی خوابهای خود سبب شد تا حرفه یا تخصصی در این موضوع پدید آید. تا آنجا که در تاریخ ایران و اسلام در غالب دربارها معبّران یا خوابگزاران حضور فعّال داشتند و خوابهای پادشاهان و دیگر درباریان را تعبیر می کردند. در ایران مانند بسیاری از ممالک دیگر خواب و خواب¬گزاری اهمیت ویژه ای داشته است. شاید بهترین نمونه های آن در ادبیات ایران یکی خواب ضحّاک باشد که نابودی او و پادشاهی¬اش را تعبیر کردند(فردوسی، ج1، ص57-62) و دیگری خواب خسرو انوشیروان. به روایت شاهنامه خسرو خوابی می بیند که همۀ خوابگزاران دربار از تعبیر آن فرومی مانند، تا اینکه بزرگمهر بُختگان که در آن زمان کودکی بیش نبود خواب پادشاه را تعبیر می کند و بزرگمهر از همین زمان نزد پادشاه پلّه های ترقی را طی می کند و به بزرگترین حکیم زمان خود تبدیل می شود(همو، ج7، ص167-176).

 در اسلام نیز خواب و خوابگزاری اهمیت ویژه ای یافته و در قرآن(برای نمونه سورۀ یوسف) و حدیث جایگاه خاصّی به خود اختصاص داده است. از دانیال نبی نقل شده است که همۀ پیامبران خوابگزاری می کرده اند. از آنجا که به روایتی حضرت محمد(ص) در خواب به پیامبری بشارت یافت(حبیش تفلیسی، تحریری از کامل التعبیر، ص183؛ دربارۀ خواب در اسلام و آیات و روایات مربوط به این موضوع ، نک. دایرة المعارف اسلامی، ذیل رؤیا)و نیز در سورۀ یوسف بر درستی خواب تأکید شده و پیامبران خدا خوابگزاری می کرده اند، در بین مسلمانان تعبیر خواب اهمیت و رواج یافت و کتابهایی نیز در این باره نوشته یا از زبانهای دیگر به عربی ترجمه شد.  از مشهورترین کتابهای عربی در تعبیر خواب ، دو کتاب تفسیر الاحلام الکبیر و تعبیر الرؤیا هردو منسوب به ابن سیرین(درگذشت: 651 یا 653 ه.ق/729 یا 731م)، خوابگزار نامدار دورۀ اسلامی است که بر خوابنامه های عربی و فارسی تأثیر به سزایی داشته است. کتاب دانیال از دیگر آثار عربی در خوابگزاری است که از سریانی به عربی ترجمه و کل کتاب یا بخشهای مفصلی از آن به فارسی نیز برگردانده شد. تعبیر الرؤیای ارطامیدورس از دیگر آثار سریانی است که به قلم حنین بن اسحاق (149-269 ه.ق) به عربی ترجمه شد( برای برخی دیگر از خواب¬نا¬مه های عربی چون النّوم والیقظة، از فرفوریوس، فی الانذارات النّومیّة از ابوسلیمان منطقی، و جز آنها، نک: ابن ندیم، 378 ص ص، حبیش تفلیسی، ص 80-81 ). 

در ادبیات منظوم و منثور فارسی نیز خواب و تعبیر آن جایگاه مهمی یافته است. به گفتۀ فردوسی( ج7، ص 167، ب 981) خواب بهره ای از پیغامبری دارد(یکی بهره دانش ز پیغامبری). مضامین مربوط به خواب و رؤیا و تعبیر آن از دیرباز در ادبیات فارسی به کار رفته و شاعران و نویسندگان فارسی گوی در این باره مضامین متنوعی را پرورانده اند. خاقانی(ص159) در مرثیۀ معروف خود در مرگ پسر جوانش، از آتشی سخن می گوید که در خواب باغ شاعر را بسوخت و خود در ادامه آتش را به اجل و باغ را به فرزندش تعبیر می کند . یا در مصراعی می گوید که در خواب جز سیم و زر نمی بیند و در مصراعی دیگر زر را به رنج و سیم را به عنا تعبیر می کند(همو، ص 12). سنایی نیز در بخشی از کتاب حدیقة الحقیقۀ خویش مجموعه ای از خواب¬دیدنی ها و تعابیر آنها را بازگفته است(نک: ادامۀ مقاله). ناصرخسرو قبادیانی(ص2) در 437ه.ق در جوزجان در خواب می بیند که کسی او را از شراب خوردن نهی می کند و به سوی قبله اشارتش می کند. پس از آن ناصر خسرو به بگفتۀ خود از خواب چهل ساله بیدار می شود. شیخ صنعان قهرمان منظومۀ عطّار نیز در خواب می بیند که بتی را در روم سجده می کند و پس از رسوایی باز پیغمبر را در خواب می بیند و ازآن رسوایی رهایی می یابد(عطّار، ص286-303). در داستان شاه و کنیزک مثنوی پس از درماندن حکیمان از درمان کنیزک محبوب شاه، شاه به مسجد می رود و در آنجا درمان کنیزک را در خواب می بیند(مولوی، ج1، ص5-17). بیدل دهلوی(ج2، ص 637) در بیتی دیدن مخمل در خواب را چنین تعبیر می کند: «می شود اصحاب غفلت پایمال حادثات».

گذشته از اشاراتی که در کهن ترین متون زبان فارسی به خواب و خوابگزاری شده است، در برخی از این متون بخشهای مستقلی نیز به این موضوع اختصاص یافته است. نزهت نامۀ علائی(تألیف: 477ه.ق)، نوشتۀ شهمردان بن ابی الخیر، کهنترین متن منثور فارسی است که مقالت یازدهم آن با عنوان «اندر تعبیر رؤیا» در 14 باب دربارۀ خواب و خوابگذاری است(ص461-504). این بخش مانند خوابنامه های مستقل در باب نخست به مبانی رؤیا و در بابهای بعدی به تعبیر رؤیاها بر اساس موضوع پرداخته شده است. مؤلف به شیوۀ کتابهای لغت، نخست لغت را آورده و بعد در برابر آن تعبیر آن، مثلاً « درخت: مرد باشد و میوه: منفعت و مال و...». در این بخش نشانه هایی هست که نشان می دهد مؤلف زیر تأثیر خوابنامه های عربی به ویژه تعبیر الرؤیای ابن سیرین بوده است. از دیگر کتابهای فارسی که بخشهایی از آنها به خواب و خوابگزاری اختصاص یافته، می توان بحرالفوائد(ص412-424)، یواقیت العلوم(ص191-199: فن 23 در علم تعبیر خواب)،ترجمۀ رسالۀ قشیریه(ص696-721: آنچه در خواب بدین قوم نمایند؛ برای این متن نیز، نک. رضوی برقعی، ص242-253)، شرف النبی خرگوشی(برای بخشهای از این کتاب که به خواب و خوابگزاری مربوط است، نک. رضوی برقعی، ص195-228) جامع العلوم فخر رازی(ص259-267: باب 25 علم التعبیر)، نفائس الفنون(آملی، ج3، ص219-270) و بستان السیاحه را نام برد که در آنها بسیاری از خوابها و تعابیر آنها مشترک است(نک. کمیلی، 138-140).

از قرن ششم هجری تألیف خوابنامه های مستقل فارسی بر اساس خوابنامه های عربی آغاز شد و در ادب فارسی کتابهای متددی دربارۀ این نوع ادبی نوشته شد. در زیر خوابنامه های فارسی در دو بخش معرفی می شوند: یکی خوابنامه های منثور و دیگری خوابنامه های منظوم. برخی از آنها عنوان خواب¬نامه دارند و برخی دیگر عنوان هایی چون تعبیر، تعبیرنامه و جز آنها.

الف) خوابنامه های منثور

1. خوابگزاری، کهنترین کتاب مستقل فارسی در موضوع خواب و تعبیر خواب است که در قرن ششم هجری به قلم مترجمی که نام آن دانسته نیست، از عربی به فارسی ترجمه شده است. مهمترین نکته ای که دربارۀ این کتاب می توان گفت این است که مترجم تنها به یک کتابی خاص در خوابگزاری بسنده نکرده، بلکه در بخش اول اثر خود چند کتاب مهم عربی از جمله کتاب دانیال(خلیل اصفهانی آن را در عهد مهدی خلیفۀ عباسی در میانۀ قرن دوم هجری از سریانی به عربی ترجمه کرده است)، تعبیر الرؤیای ابن سیرین و کتاب دستور فی التعبیر ابراهیم بن عبدالله کرمانی را که از معبّران نامدار بودند، به فارسی ترجمه و در کتاب خود گنجانده است. مترجم در بخش بعدی کتاب، لغات را – که عربی است و همین از اصل عربی کتاب نشان دارد- به ترتیب الفبا تنظیم کرده و تعبیر آنها را از قول معبّران مختلف آورده است(افشار، ص 9-11).

2. التحبیر فی علم التعبیر، منسوب به فخر رازی. از این کتاب نسخه ای بسیار ناقص باقی مانده و همین به کوشش ایرج افشار به چاپ رسیده است(تهران، 1354). ساختار این خوابنامه مانند خوابنامه های دیگر است، بدین ترتیب که بخش اول آن به مبانی خواب و خوابگزاری اختصاص دارد و بخش دوم آن به تعبیر خوابها که بر اساس موضوع آنها مرتّب شده است («تأویل لباسها و فرشها»، «تأویل درختان» و جز آنها). از آنجا که مؤلف تعبیر خوابها را ذیل لغات عربی به ترتیب حروف الفبا آورده( مثلاً فم به جای دهن و شفته به جای لب و جز آنها)، مبنای تألیف او کتاب یا کتابهایی به عربی یا آثار فارسییی بوده که آن نیز به نوبۀ خود از عربی ترجمه شده بودند.

3. کامل التعبیر، کتاب مفصّلی است از حبیش بن ابراهیم بن محمد تفلیسی از نویسندگان قرن ششم هجری قمری که کتاب را به ابوالفتح قلج ارسلان از سلاطین سلجوقی روم(569-588ه.ق) تقدیم کرده است. نویسنده در مقدّمۀ کتاب، مشهورترین کتابهای مربوط به خوابگزاری را نام برده و نوشته است که برای تألیف کتاب جامعی به فارسی در باب این موضوع از آنها بهره برده است. نام کتاب او نیز گویای همین معنی است. فهرست کتابهای معرفی شده در مقدمۀ کتاب حبیش یکی از منابع مهم ما در بارۀ این گونه آثار است که برخی از آنها امروزه به دست ما نرسیده و ما از طریق این کتاب از نام آنها آگاهی می یابیم. حبیش در همینجا از یکی از منابع خود چنین نام برده است: «کتاب متفرّق از کلمات هرکس که در این علم تصنیف کرده اند». افشار(ص 11) حدس می زند که در اینجا حبیش به کتاب خوابگزاری اشاره دارد. این کتاب گذشته از اهمیت آن به لحاظ خوابگزاری دارای فوائد متعدد دیگری نیز هست، از جمله اینکه نویسنده گاه شرح سودمندی از برخی واژه ها به دست می دهد.. همچنین نویسنده در بسیاری موارد معادل عربی واژه ها و نیز – با آنکه خود اهل تفلیس است- گویش خراسانی آنها را آورده است. از ویژگی های مهم زبانی کتاب برخلاف نوشته های آن عهد، نثر ساده و روان و به دور از تکلف آن است. نسخه ای از این کتاب در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ 1554/ 4604 )و نیز خلاصه ای از آن در همین مجموعه شاید به قلم خودِ مؤلف (شمارۀ 2/925/3977) محفوظ است(بشیر حسین، ج3، ص471-472). همچنین نسخه ای از تحریر دیگری از این کتاب در کتابخانۀ وزیری یزد و فیلم آن در دانشگاه تهران موجود است(اذکائی، ص289 ). تحریرهای این کتاب، به ویژه تحریری از آن که به صورت الفبایی است، بارها در ایران و هند به چاپ رسیده است.

4. تعبیر(تعبیرنامۀ) سلطانی از قاضی اسماعیل بن نظام¬الملک ابرقوهی که آن را در سال 763 هجری قمری تألیف کرده و به شاه شجاع مظفّری و وزیرش حاجی قوام الدین تقدیم کرده است. قاضی ابرقوهی بیش از مؤلفان دیگر از ترجمۀ عربی کتاب تعبیر الرؤیای ارطامیدورس استفاده کرده و در جای جای اثر او روایات این کتاب نقل شده است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شمارۀ 834 مشکوة(شمارۀ فیلم: 8814) موجود است(برای نسخه های دیگر این کتاب، نک. استوری، ج2، بخش3، ص469). نسخه ای از کتابی با عنوان خواب نامۀ سلطانی یا تعبیرنامۀ سلطانی در کتابخانۀ بنگال هند(شمارۀ 29 M1534 آسیایی) نگهداری می شود(منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 4، ص2801)، اما با توجه به آگاهی اندکی که از این نسخه در دست است، نمی دانیم این کتاب همان اثر ابرقوهی است یا کتاب دیگری است.

5. رساله در تعبیر خواب از سید علی بن شهاب الدین همدانی(درگذشت: 786ه.ق/ 1385). نسخه ای از این کتاب در کتابخانۀ بادلیان(اته، ش(34)1238) نگهداری می شود(استوری، ج2، بخش 3، ص469،ش820).

6. تعبیر خواب حکمای هند. نسخه ای از این رساله در مجموعه ای از رساله ها که تاریخ های 750-811 ه.ق را بر خود دارند، در کتابخانۀ حمیدیه(شمارۀ 1447) و فیلمی از آن در دانشگاه تهران موجود است( دانش¬پژوه، ج1،ص427؛ اذکائی، همانجا)

7. تعبیرنامه از مؤلفی ناشناخته در قرن نهم هجری که نسخه ای از آن در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ 2/2257/5267) موجود است(بشیر حسین، ج2، ص470).

8. تعبیر خواب، رساله ای است از مؤلفی ناشناخته که نسخه ای از آن مورخ 1042 ه.ق/1638م در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ 3/188/ 3193) موجود است(همانجا).

9. تعبیرنامه از مؤلفی گمنام، شاید از قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی که نسخه ای از آن در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ2 /225 /5267) محفوظ است(همانجا).

10. تعبیرنامه، از مؤلفی ناشناخته، نسخه ای از این کتاب مورخ 990 ه.ق در کتابخانۀ مولانا آزاد نگهداری می شود(رضوی،ج1، بخش 2، ص221).

11. تحفة الملوک(نک. تحفة الرؤیا، ش52)،

12. تعبیرنامۀ ابن سیرین، در یک مقدمه و 59 باب که مترجمی به نام خواجه... سراج الدین محمد آن را گرد آورده است. زمان حیات مترجم دانسته نیست، ولی از آنجا که استوری نسخه ای از این کتاب را که تاریخ 1107ه.ق/1697م بر خود دارد معرفی کرده، این کتاب پیش از تاریخ مذکور ترجمه یا تألیف شده است. از عنوان کتاب برمی¬آید که مترجم کتابی از ابن سیرین را اساس کار خود قرار داده است، ولی در آغاز مقدمه می نویسد که او روایات یوسف پیامبر و دانیال پیامبر و امام جعفر صادق(ع) و جز آنها را گرد آورده است. نسخه هایی از این کتاب در ایندیا آفیس(اته، ج1، ص 1241، ش 2275)، بادلیان(اته، ش 1570) و کتابخانه های دیگر موجود است(استوری، ج2، بخش 3، ص466-467).کتابی با عنوان تعبیرنامه یا خواب نامه در 59 باب که نسخه ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور(شمارۀ 28/8410) موجود است، احتمالاً همین کتاب است، ولی در مقدمۀ آن مؤلف شرف الدین محمد(؟) و مترجم محمد بن سیرین(؟) یاد شده است.

13. خواب دیدن، رساله ای است از شاه نعمت الله ولی که دستور العملهایی است به منظور خواب دیدن حضرت محمد(ص). نسخه ای از آن مورخ 1109ه.ق در کتابخانۀ ملک (شمارۀ 27/4262) و نسخۀ دیگری از آن مورخ 1258ه.ق(شمارۀ 15/4184) در همانجا موجود است(منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج2، بخش 1، ص1141).

14. خواب نامۀ مجلسی، از ملا محمد باقر مجلسی که برخی از نسخه های آن 55 باب و برخی دیگر 60 باب دارند. از آنجا که در نسخه های کتاب فقط نام محمد باقر آمده، در انتساب کتاب به مجلسی تردید هست(استوری همانجا). آغابزرگ تهرانی در الذریعه(ج4، ص207، ش1034) مؤلف کتاب را محمد باقر لاهیجی دانسته است، نه مجلسی. این کتاب یک بار در لکنهو و چندین بار در تهران(هم به نام مجلسی و هم به نام لاهیجی) به چاپ رسیده است(مشار، ج1، ص 1366- 1367؛ ج2، ص1924-1925؛ اذکائی همانجا).

15. خواب¬نامۀ جعفر صادق. عنوان کتاب پیداست که مترجم که نام او دقیقاً دانسته نیست روایات منسوب به امام جعفر صادق(ع) را در بارۀ تعبیر خواب به فارسی برگردانده است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانۀ ایندیا آفیس موجود است(اته ج1، ص 1244، ش2278) این کتاب به قلم هدایت حسین به انگلیسی نیز ترجمه شده و در مجلۀ فرهنگ اسلامی (س6، ش4، اکتبر 1932، ص 568-585) به چاپ رسیده است( برای نسخه های دیگر کتاب، نک. استوری، ج2، بخش3، ص467). این کتاب گویا با کتابی که در ذیل شمارۀ بعدی معرّفی شده، متفاوت است، زیرا آغاز آنها یکی نیست.

16. خواب¬نامه، منسوب به امام جعفر صادق که نسخه ای از آن مربوط به قرن سیزدهم ه.ق در کتابخانۀ گنج¬بخش نگهداری می شود. در هامش این نسخه رسالۀ دیگری نیز در خوابگزاری درج شده است (منزوی، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ گنج¬بخش، ج4، ص 2338-2339، ش2751).

17. خواب¬نامه یا کتاب خواب، از تیپو سلطان حاکم میسور(درگذشت: 1799) که مشتمل است بر خوابهای این حاکم از 1200-1213ه.ق همراه با تعبیر آنها(برای نسخه ها و ترجمۀ انگلیسی کتاب، نک. استوری، ج2، بخش3، ص469).

18. ترجمۀ رسالۀ رؤیا، اصل عربی رساله به قلم محمد رشیدالدین خان دهلوی (درگذشت: 1249 ه.ق/1833م) نوشته شده و به قلم یکی از شاگردان او به نام میرزا رضی الدین (میرزا محمد جان بن میرزامحمد معظّم شاه ) معروف به میرزا خرّم¬بخت بن میرزا جهاندارشاه ولیعهد شاه عالم پادشاه به فارسی ترجمه شده است ( برای نسخۀ این رساله، نک. استوری، ج2، بخش3، ص470).

19. خواب نامۀ شیروانی از زین العابدین مستعلی شاه نعمت اللهی(درگذشت: 1253ه.ق) که همچون رساله ای مفصل در کتاب بستان السیاحۀ او درج شده است.

20. تعبیرنامه یا خواب¬نامه، منسوب به حضرت یوسف، از مؤلفی ناشناخته که نسخه ای از آن مورخ 1257 ه.ق در کتابخانۀ همدرد کراچی نگهداری می شود(عبّاسی نوشاهی، ص175).

21. خواب¬نامه به روایت مهتر یوسف، از مؤلفی ناشناخته که نسخه های مختلفی از آن که کهن ترین آنها به قرن یازدهم تعلّق دارد، در کتابخانۀ گنج¬بخش نگهداری می شود(منزوی، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ گنج¬بخش، ج4، ص 2336، ش2749). رساله ای که استوری( ج2، بخش 3، ص471، ش 8) نسخه ای از آن را با عنوان رساله در تعبیر خواب معرفی کرده، همین اثر است، زیرا، آغاز و تعداد بابهای هر دو مشترک است. گذشته از این، نسخه های سه کتاب دیگر نیز از تعابیر خواب منسوب به حضرت یوسف معرفی شده اند(ش21-23) که با اطلاعات اندک موجود در فهرستها، دقیقاً نمی توان ارتباط آنها را با یکدیگر معیّن کرد.

22. خواب نامۀ یوسفی، منسوب به حضرت یوسف(ص). تحریر منثور آن در مجموعۀ اعجاز عیسوی(شمارۀ 2) در لاهور پاکستان به چاپ رسیده ونسخه ای از تحریر منظوم آن در مجموعه ای در مجلس شورای ملی ایران(شمارۀ 4/5066 یا 6451) موجود است(اذکائی، ص290).

23. خواب¬نامۀ حضرت یوسف. رساله ای است ناشناخته در مجموعه ای که نسخه ای از آن در کتابخانۀ وزیری یزد نگهداری می شود(شیروانی، ج5، ص1692، ش3).

24. خواب¬نامۀ حضرت یوسف. کتاب ناشناختۀ دیگری است منسوب به حضرت یوسف در ده باب (برای نسخۀ آن که به پیش از سال 1788م تعلّق دارند، نک. استوری، ج2، بخش3، ص470-471، ش5).

25. تعبیر الرؤیا از ابوریحان اندلسی(استوری، ج2، بخش3، ص47، ش11).

26. خواب¬نامه از مؤلفی ناشناخته در یک مقدمه و 17 باب که نسخه ای از آن در کتابخانۀ گنج¬بخش نگهداری می شود(منزوی، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ گنج¬بخش، ج4، ص 2338، ش2749).

27. خواب¬نامه، عنوان چند رسالۀ ناشناخته که نسخه های آن (متلّق به قرنهای یازدهم و دوازدهم) در کتابخانۀ گنج¬بخش نگهداری می شود(منزوی، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ گنج¬بخش، ج4، ص 2338، ش2750).

28. کتاب الرؤیا دربارۀ هنر خواب دیدن از مؤلفی ناشناخته که آن را برای پسرش به نام نور نوشته است (برای نسخه ای از آن متعلّق به قرن هجدهم میلادی، نک. استوری، ج2، بخش3، ص471، ش6).

29. خلاصة التعبیر یا نود و نه باب، از مؤلّفی ناشناخته که بر اساس کتاب جوامع التعبیر ابن سیرین و دستور فی التعبیر از ابراهیم کرمانی نوشته شده است.(آغابزرگ تهرانی، ج7، ص 220، ش1059؛ برای نسخه های کتاب، نک. استوری، همانجا).

30. خلاصة التعبیر، ترجمۀ فارسی از عربی به قلم محمد علی صوفی(استوری، همانجا)

31. بخت الملوک در تعبیر رؤیا از مؤلفی ناشناخته که نسخه ای از آن در کتابخانۀ مولانا آزاد نگهداری می شود(رضوی، ج1، بخش 2، ص221)

32. کشف المثال در تعبیر خواب از محمد الحسنی الرضوی (برای نسخۀ این کتاب، نک. استوری، همانجا).

33. تعبیرنامه از مؤلفی گمنام، که نسخه ای از آن مشتمل بر 11 باب در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ 1/1852/4872) محفوظ است(همان، ص 471).

34. خواب¬نامه در دوازده باب که نسخه ای از آن در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ6/1977/5024) موجود است(همانجا).

35. کتاب تعبیر در 61 باب از نویسنده ای به نام خواجه امام همام محمد که نسخه ای از آن در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ 2106/5118) موجود است(همان، ص 472).

36. خوابنامۀ فضل الله نعیمی، نوشتۀ فضل الله حروفی نعیمی شاعر(741-796ه.ق) که از آغاز جوانی برای مردم خوابگزاری می کرده است. تعبیرات او را شخصی به نام نصرالله بن حسن علی بن مجدالدین حسن نافجی گرد آورده است. نسخه ای از آن در 94 برگ از مجموعه آثار حروفی در کتابخانۀ واتیکان ایتالیا و میکروفیلم آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران(شمارۀ 1059) موجود است(استوری؛ اذکائی، همانجاها ).

37. خوابنامه از مؤلفی ناشناخته به ترتیب الفبا بر اساس اشکال مرئی در خواب که در شرح هر نام تعبیرهای آن را از ابن سیرین و دانیال نبی آورده است. نسخه ای از آن در کتابخانۀ ملی ایران موجود است(اذکائی، همانجا).

38. رسالۀ تعبیر، عنوان چند اثر مختلف، همگی ناشناخته(برای نسخه های آن، نک. استوری، ج2، بخش3، ص471، ش8).

39. خوابنامه از مؤلفی ناشناخته در 12 فصل که نسخه ای از آن در کتابخانۀ ملی ایران(شمارۀ 5/2893 ف) موجود است(اذکائی، همانجا).

40. خواب نامه یا تعبیرنامه از مؤلفی ناشناخته در 54 باب که عناوین آنه کمابیش با کتاب ابن سیرین مشابهت دارد. نسخه ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور(شمارۀ 8396/14) نگهداری می شود.

41. خواب نامه یا تعبیرنامه از مؤلفی ناشناخته در 33 باب که به نثر آمیخته به نظم است. نسخه ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور(شمارۀ 8413/31) موجود است.

42. خواب¬نامه، از نویسنده ای ناشناس (برای نسخۀ آن نک. منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه های عمومی و آرشیو پتیالا، ص).

43. کامل التعبیر از مؤلفی ناشناخته که نسخه ای از آن در کتابخانۀ دکتر ذاکر حسین محفوظ است(فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانۀ دکتر ذاکر حسین، ص157، ش437).

44. تعبیرنامه، کتابی ناشناخته که نسخه های متددی از آن با همین عنوان در کتابخانه هایی چون آصفیه، برلین، کتابخانۀ ملی پاریس(منظوم)، دانشگاه لنینگراد و جز آنها نگهداری می شود(استوری، ج2، بخش3، ص472، ش18).

45. خواب نامه یا تعبیر خواب از مؤلفی ناشناخته در یک مقدمه و 17 باب به کوشش مولوی خدابخش در لاهور به چاپ رسیده است.

46. خواب نامه همراه با فالنامه در 12 باب در لاهور به چاپ رسیده است.

47. خواب نامه یا تعبیر خواب، در اصول و قواعد تعبیر خواب در مجموعۀ اعجاز عیسوی همراه با خواب نامۀ یوسفی در لاهور پاکستان به چاپ رسیده است.

48. خواب نامۀ مستوفی از میرزا هدایت که رساله ای است علمی دربارۀ خواب بر اساس پیشرفتهای دانش ریاضی و طبیعی . نسخه ای از آن در مجموعۀ اعتضاد السلطنه در کتابخانۀ ملک(شمارۀ 22/6151) نگهداری می شود.

49. خواب نامۀ اعتمادالسلطنه یا اسرار انحطاط ایران یا همان رسالۀ خلسه از محمد حسن خان اعتماد السلطنه که خوابنامه ای سیاسی انتقادی است از عهد قاجاریه (تألیف: 1310ه.ق). این کتاب بارها به چاپ رسیده است.

ب)خواب نامه های منظوم

50. «التمثّل فی الرؤیا و تعبیره» که بخشی است از کتاب حدیقة الحقیقة از سنائی غزنوی شاعر نامدار قرن پنجم هجری. شاعر در این بخش که کهن ترین خوابنامۀ منظوم فارسی است 80 رؤیا را نام برده و تعابیر هر یک را بازگفته است. از آتش تیزتاب آغاز می کند که نشانۀ خشم است و از چشمۀ آب که نور چشم است. سپس مانند خواب نامه های عربی و فارسی ، رؤیاها را ذیل موضوعات آنها دسته بندی و تعابیر هر یک را آورده است . از آن جمله است: فی رؤیا الاثواب والاوانی، فی رؤیا الصناعین، فی رؤیا البهائم، فی رؤیا السباع. سنائی چنانکه از یک مصراع بر می آید(ص124، بیت 13: به کتاب اندرون چنین آرند)، این بخش را بر اساس کتابی که نام آن را ذکر نکرده، به نظم درآورده است.

51. خواب نامۀ منظوم بوعلی قلندر که گویا همان شرف الدین ابوعلی فرزند سالار فخر الدین عراقی چشتی هندی پانی پتی (درگذشت 724ه.ق) است. نسخه ای از آن در انجمن ترقی اردو 2ق 56 نگهداری می شود( منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج4، ص2801؛ همو، فهرست مشترک، ج7، ص384).

52. تحفة الرؤیا از حنیفة بن احمد که شاید در قرن نهم می زیسته است. نسخه ای از آن در مجموعۀ مخطوطات شیرانی(شمارۀ 2251/5261) نگهداری می شود(بشیر حسین، ج3، ص 370). استوری(ج2، بخش3، ص472 ، ش19) نسخه ای از کتابی با عنوان تحفة الملوک از همین نویسنده معرفی کرده است که در بیست و چهارمین سال پادشاهی اکبر شاه، شخصی به نام بیرم-خان(درگذشت: 968ه.ق/1561م) آن را به عبدالرحیم اهدا کرده است( برای هویت دو فرد مذکور، نک. استوری، ج1، ص 533). اما ما نمی دانیم که این دو کتاب یکی است یا نه.

53. خواب نامۀ منظوم که شاعری گمنام بر اساس کتاب ابن سیرین آن را به نظم آورده است. نسخه ای از آن به تاریخ 1229ه.ق در مجموعۀ دکتر مفتاح 14 مج، نگهداری می شود.

54. خواب نامۀ منظوم، در قالب مثنوی است از سراینده ای ناشناخته، با عنوانهایی چون در دانستن اوقات خواب، دیدن پیغمبران در خواب، ماه و خورشید و ستارگان و جز آنها. نسخه ای از آن مورخ 1270 در کتابخانۀ گنج بخش محفوظ است(منزوی، فهرست مشترک، ج8، ص 1411 ش1833).

55. خواب نامۀ منظوم، از سراینده ای ناشناخته که نسخه ای از آن متعلّق به قرن سیزدهم هجری/نوزدهم میلادی در کتابخانۀ گنج بخش نگهداری می شود(همانجا).

56. خواب نامۀ منظوم، از سراینده ای ناشناخته که نسخه ای از آن متعلّق به قرن سیزدهم هجری /نوزدهم میلادی در کتابخانۀ گنج بخش محفوظ است(همانجا).

57. خواب¬نامۀ منظوم، از سراینده ای ناشناخته در مجموعه ای که نسخه ای از آن در کتابخانۀ وزیری یزد نگهداری می شود(شیروانی ج5، ص 1696، ش12).

58. تعبیرنامه، رساله ای منظوم در قالب مثنوی، از سراینده ای ناشناخته که نسخه ای از آن در کتابخانۀ ایندیا آفیس نگهداری می شود(اته، ج1، ص 1224، ش 2279/1؛ استوری، ج2، بخش3، ص472، ش16).

59. تعبیرنامه، رساله ای منظوم ، از سراینده ای ناشناخته که نسخه ای از آن در کتابخانۀ مدراس نگهداری می شود(استوری، ج2، بخش3، ص472، ش17).

60. خواب نامۀ یوسفی(نک. ش22)

61. خواب¬نامه، اثر قربانعلی متخلّص به اثر، که نسخه ای از آن در اختیار دکتر مفتاح تهرانی بوده است(اذکایی، ص290).

62. خواب¬نامۀ بیضائی، سرودۀ روح الامین محمد آرانی کاشانی که در تهران به چاپ رسیده است.

منابع

ابن ندیم، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، تهران، 1350؛

اذکائی، پرویز، «خوابنامه»، دایرة المعارف تشیع(جلد7)، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی، بهاء¬الدین خرّمشاهی، تهران، 1378؛

افشار، ایرج، «مقدّمۀ خوابگزاری»(نک. خوابگزاری)؛

آغابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، طهران، 1360ه.ق؛

آملی، شمس الدین محمد بن محمود، نفائس الفنون، تهران، 1379ه.ق؛

بحر الفوائد، به کوشش محمدتقی دانش¬پژوه، تهران، 1345؛

بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور،

ترجمۀ رسالۀ قشیریه(از ابوالقاسم قشیری)، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، تهران، 1345؛

حبیش تفلیسی، کمال الدین ابوالفضل، کامل التعبیر، به کوشش سید حسن رضوی برقعیف تهرانف 1388؛

خاقانی، افضل الدین بدیل بن نجار، دیوان، به کوشش ضیاء¬الدین سجادی، تهران، 1368؛

خرگوشی نیشابوری، عبدالملک، شرف النبی، به کوشش محمد روشن، تهران 1361؛

خوابگزاری، متنی قدیمی بر اساس نسخه ای منحصر، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1347؛

دانش¬پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلمهای کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، 1348؛

رازی، فخرالدین، جامع العلوم، به کوشش سیدعلی آل داود، تهران، 1382؛

رضوی برقعی،حسین، پیوستهای کامل التعبیر(نک. حبیش تفلیسی)؛

سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه وشریعة الطریقة، تهران، 1368؛

شهمردان بن ابی الخیر، نزهت نامۀ علائی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران، 1362؛

شیروانی، محمد، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ وزیری یزد وابسته به آستان قدس رضوی، 1358.

عبّاسی نوشاهی، سیدخضر، فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانۀ همدرد کراچی، لاهور، 1409ه.ق/1988م؛

عطّار نیشابوری، منطق الطیر، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1384؛

فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق(جلد ششم با همکاری محمود امیدسالار و جلد هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی)، تهران ، 1387؛

فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانۀ دکتر ذاکرحسین جامعۀ ملّیۀ اسلامیه- دهلی نو، دهلی نو؛

کمیلی، مختار، «خواب¬نامه¬نویسی در زبان و ادب فارسی(سیری در مهمترین خوابنامه¬های فارسی)، گوهر گویا، س2، ش8، زمستان 1387.

مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ، 135.؛

منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام¬آباد، 1363؛

منزوی، احمد، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران، 1351؛

منزوی، احمد، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ گنج¬بخش، لاهور، ؛

مولوی، جلال الدین، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، 1363؛

ناصر خسرو قبادیانی، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران،1356؛

نوشاهی، عارف، فهرست نسخه های خطی فارسی انجمن ترقّی اردو کراچی، راولپندی، 1363؛

یواقیت العلوم، به کوشش محمدتقی دانش¬پژوه، تهران،1345؛

Daibre, H., “Ru,yā”, The Encyclopaedia of Islam(New Edition), Ed. by C.E. Bosworth et al, Vol. VIII, Leiden, 1995;

Eteh, Hermann, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903;

Eteh, Hermann, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the Bodelian, Oxford

Razavi, M.H and Qaisar Amrohvi, M.H, Catalogue of Manuscripts in the Maulana Azad Library, Aligarh, 1985;

Storey, C.A., Persian Literature: A Bio- Bibliographical Survey, Leiden, 1977.

ابوالفضل خطیبی