آقای ابوالقاسم فردوسی! شاهنامه را باید به زبان ما می سرودید!

ابوالفضل خطیبی

آقای علیرضا حیدری که یار و یاور آقای فریدون جنیدی در تصحیح شاهنامه بوده اند، پاسخی به نقد اینجانب بر شاهنامۀ ویرایش ایشان با عنوان«تصوری دیگر از شاهنامه» که خلاصه­ای از آن در روزنامۀ اعتماد ملّی(در تاریخ 2/3/88) به چاپ رسیده است، نوشته­اند. نشانی این پاسخ در بخش نظرات این نوشته در وبگاهم درج شده و در اینجا هم می­آورم: http://www.acls.blogfa.com/

دوست عزیز جناب آقای علیرضا حیدری

راستش از پاسخ تند شما و از اینکه نقد مرا مغرضانه تلقی کردی و جا به جا با تعریض های فراوان نواختی ، به هیچ روی نرنجیدم. فقط افسوس می­خورم به اینکه در سراسر پاسخ شما تعصّب به شاهنامۀ ویرایش آقای جنیدی موج می­زند و از هر وسیله­ای استفاده کردی که به خیال خود مرا بکوبی و پاسخ دندان­شکن بدهی. سرِ آن ندارم که به بند بندِ پاسخ شما پاسخ بدهم. ولی چند نکته را شایستۀ یادآوری می­دانم.
من مطلبی را از گفتگوی فریدون جنیدی با خبرگزاری فارس نقل کرده­ام و شما خلق را به داوری فراخوانده­اید که خیر این گفتگو با ایبنا بوده است و بعد نوشته­اید:« چرا در ارجاع دادن و آگاهي رساني از سوي «ابوالفضل خطيبي» كه استاد «خالقي مطلق» او را براي همكاري برگزيده دقت در ذكر منبع ديده نميشود؟».
آخر دوست عزیز! اول اینکه مهم نقل درست مطلب است. دوم اینکه من هم مطب را درست نقل کرده­ام هم ارجاع آن را. هم ایبنا و هم خبرگزاری فارس این مطلب را نقل کرده­اند. نیازی هست نشانی آن را بدهم؟ باشد: http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8705010365
عنوانش هست: شاهنامه فريدون جنيدي با حمايت ارشاد زير چاپ مي‌رود
خبرگزاري فارس: شاهنامه فردوسي با تصحيح فريدون جنيدي در شش جلد و با كاغذ يارانه‌اي وزارت ارشاد هفته آينده زير چاپ مي‌رود.
دوست داشتی شمار بیشتری بدانند که این شاهنامه با کمک وزارت ارشاد به چاپ رسیده است؟! راستی کدام تصحیح شاهنامه بخت این را داشت که ویراستار آن در دو برنامۀ نسبتاَ پرمخاطبِ « دو قدم مانده به صبح» در شبکۀ چهارم رسانۀ ملّی، شاهنامۀ نیم­بندِ خود را تبلیغ کند. من در شگفتم از مسئولان رسانۀ ملّی، یک روز سریالی از فردوسی و داستان رستم و اسفندیار می­سازند که دل علاقه­مندان به فردوسی و شاهنامه را به درد می­آورند و روز دیگر مصحح شاهنامه ای را دعوت می­کنند که بیاید در دو برنامه بگوید، ای مردم! این شاهنامه ای که بیش از هزار سال شناسنامۀ ملّی ایرانیان بوده، نصفِ آن جعلی است! روزگار غریبی است نازنین!
دوست عزیز در پاسخ خود کارهای عجیب و غریب کرده ای و آسمون و ریسمون بافته ای. بنده انتقاد کرده­ام و چند نمونه هم آورده­ام. ولی شما به جای آنکه دربارۀ این نمونه ها بحث و استدلال کنی و نظرات مرا به زیر تیغۀ نقد ببری، به بیتهای دیگری استناد می کنی و از دکتر خالقی شاهد می­آوری که گفته است الحاقی­اند؟ بعد دکتر خالقی را در نقطۀ مقابل من فرض می­کنی؟ حال آنکه بنده نیز در الحاقی بودن بیت موردِ نظر(ز گرد سواران در آن پهن دشت / زمين شش شد و آسمان گشت هشت) تردیدی ندارم. استدلال شما بی­شباهت به پیوند میان دو مصراع این بیت نیست: کلنگ از آـسمان افتاد و نشکست/ وگرنه من کجا و لنگ گیوه! دوست عزیز با این نوع پاسخ دادنها خواننده را خیلی دستِ کم گرفتی.
بر من خرده گرفتی که نوشته­ام:« نيازي نيست كه شما صفحات متعددي از اين تصحيح را بخوانيد تا درباره ي اعتبار آن داوري كنيد. پس از خواندن چند صفحه از متن و مقدّمه با معيارهاي اصلي مصحح در تشخيص بيتهاي الحاقي به خوبي آشنا ميشويد.»
دوست گرامی! حقیقت امر این است که حتی به خواندن چند صفحه نیز نیازی نیست. خوانندۀ آشنا به شاهنامه کافی است یک صفحه از این ویرایش را بخواند و همه چیز دستگیرش شود. می­خواهی یکی از جلدها را دست بگیرم و باز کنم و هرصفحه­ای که آمد، با هم بخوانیم؟ باشد، این هم جلد سوم، باز کردم، صفحۀ 440 (خان دویم و کشتن اسفندیار شیران را) :
همۀ بیتهای این صفحه الحاقی تشخیص داده شده است(باور بفرمایید که چشم­بندی نکرده­ام. با یک نگاه می­توان حروف ایرانیک را از غیر ایرانیک تمییز داد. همچنانکه با چند صفحه ورق زدن می­توان فهمید که بیش از نیمی از بیتها ایرانیک و کج­اند، یعنی الحاقی­اند). با هم می خوانیم:
چو تاریک شد شب بفرمود شاه/ازان جایگه برگرفتن سپاه
حالا چرا الحاقی است؟ بخوانید: «"شب" تاریک(نمی­شود)، که خود تاریک است.»
شب تیره لشگر همی راندند/ بر او بر همی آفرین خواندند
این بیت هم الحاقی است. چرا؟ بخوانید:«لشگر نادرست است، "لشگریان"... و چگونه در تاریکی راه و پستی و بلندی بیابان، همۀ آنان بر اسفندیار آفرین می­خواندند.»
توجّه بفرمایید از نگاه مصححِ ما لشکریان در تاریکی شب نمی­توانستند بر اسفندیار آفرین بخوانند. تاریکی شب مانع می­شد!
چو خورشید زان چادر لاژورد/ یکی معجری زد ز دیبای زرد
از نظر مصحح ما این بیت حتماً الحاقی است. چرا؟ بخوانید:«"معجر" را در گفتار فردوسی جای نیست»
آن وقت شما می­گویید آقای جنیدی با واژه­های عربی ستیز ندارد. این بیت به خاطر آنکه در آن واژۀ عربی معجر به کار رفته الحاقی تشخیص داده شده است. در شاهنامۀ چاپ خالقی مطلق به جای معجر "مِطرَف" به معنی جامۀ خز و مطلقِ جامه آمده است(ج5،ص229، ب108). آقای جنیدی که می­گوید ویرایش خالقی مطلق را زیر دست خود داشته، پس چرا به این ضبط که در بیشتر نسخه­ها و نیز لغت شهنامۀ عبدالقادر بغدادی آمده، توجّهی نشان نداده است؟ می­دانی چرا؟ برای اینکه احتمالاً این بخش را بر اساس چاپ ژول مول که در این بیت ضبط معجر داشته(ج4، ص249، ب1647) ویرایش کرده است. دوست عزیز حتماً یادت هست که مصحح ما در پیشگفتار، عکسهایی از برخی صفحات چاپهای موجودِ شاهنامه را(از جمله ژول مول، خالقی مطلق، مسکو و امیرکبیر) که خود با قلم ویرایش فرموده، آورده­اند.
سپهبد به جای دلیران رسید/ به هامون و پرخاش شیران رسید
دلیل الحاقی بودن این بیت: «به جای دلیران رسید، یا بنزد شیران»
دوست عزیز! بنده نوشته بودم که آقای جنیدی مو را از ماست بیرون می­کشند. ببینید، ایشان می­گویند آن هامون یا باید جای دلیران باشد یا جای پرخاش شیران. جای هردو نمی­شود!
پشوتن بفرمود تا رفت پیش/ ورا پندها داد ز اندازه بیش
در مورد این بیت نوشته­اند:«سخن باژگونه است:"پشوتن را پیش خواند".»
دوست عزیز! دلیل الحاقی بودن این بیت، این است که فردوسی مانند ما به جای «رفت پیش»، باید می­گفت:«پیش رفت». تازه، این هم درست نیست باید می­گفت:«پشوتن را پیش خواند».
بدو گفت ک :«این لشگر سرفراز/ سپردم ترا من شدم رزمساز»
نوشته­اند:«لت نخست را پیوند"را" باید». آقای حیدری گرامی! نمی­دانم شما ادبیات خوانده­اید یا نه. یکی از ویژگیهای زبان کهن فارسی این است که در بسیاری موارد نشانۀ مفعول صریح(را) به کار نمی­ رفته است. در متون پهلوی هم چنین است. ولی امروز به کار می­رود. شما می­دانید که آقای جنیدی به خاطر ندانستن همین نکتۀ کوچک، صدها بیتِ اصلی فردوسی بزرگ را سلّاخی کرده است. نمونۀ دیگر را پیشتر آورده بودم. دوست عزیز! می­خواهید ادامه بدهیم! باشد.
بیامد چو با شیر نزدیک شد/ جهان بر دل شیر تاریک شد
نوشته­اند:«سخن نادرست... از آنجا که با نزدیک شدن بشیر، [شیران]بی­آنکه نبردی آغاز شود، جهان را تاریک نمی­کند.»
من پیشتر نوشته بودم وقتی سخن فردوسی به مرز مجاز وارد می­شود، واویلا!
یکی بود نرّ و دگر ماده شیر/برفتند پرخاشجوی و دلیر
این بیت هم الحاقی است، دلیل می­خواهید؟ بفرمایید: «یک. سخن سست است، و پیدا است که از دو شیر، یکی نر است و دیگری ماده. دو. در لت دویم، همان شیر[شیران] که جهان بر دلش تاریک شده بود، بیدرنگ پرخاشجوی و دلیر شدند.»
یعنی یعنی باید فردوسی می­دانست که در بیابان اگر دو تا شیر هست حتماً یکی ماده است و دیگری نر؟ و اگر شاعر به این نکته تصریح دارد، حشو است و بیت الحاقی! تو را به خدا، آخر این چه استدلالی است؟! باید فردوسی می­دانست که وقتی از دو تا شیر سخن گفته شده است، لزوماً باید یکی نر باشد و دیگری ماده؟ مگر نمی­توان تصور کرد که در بیابان دو تا شیر ماده باشند یا دو تا شیر نر؟!
آهان! تازه فهمیدم. از نظر مصححِ ما، با همان دلایل و شواهدی که نمونه های آن نقل شد، کل داستان هفتخوان اسفندیار الحاقی است. دوست عزیز! این بخش از بخشهای مهم حماسۀ ملّی است و با این جزئیات فقط در شاهنامه آمده است. داستان هفتخوان اسفندیار پیشینه ای بسیار کهن دارد. حتماً در خدای نامه بوده است. این داستان در زمان ساسانیان سرود پهلوانی بوده که در بزمها خوانده می شد. دوست عزیز! شاید بتوان شاهنامه ای بدون مدایح محمود غزنوی و اسکندر مقدونی و بهرام بهرامیان تصور کرد، ولی این تن بمیره، از من نخواه که شاهنامه ای را بدون هفتخوان اسفندیار حتی تصوّر کنم!
دوست عزیز ! خسته شدم. من که دیگر نمی­خواهم ادامه بدهم. بیا و بینی و بین الله، به نوشته­های من منصفانه بنگر! آیا دلایل آقای جنیدی برای الحاقی بودن نیمی از شاهنامه قانع­کننده است؟! نکتۀ بامزۀ دیگری را می گویم و ختم کلام می کنم. استاد جنیدی بیت زیر از داستان معروف رستم و سهراب را(ج1،ص450، ب7042) الحاقی دانسته اند (بگذریم که ایشان با سلاخی های خود چه به روز این داستان نامبردار آورده اند):
که گر کم شد از تخت من زندرزم/نیامد همی سیر جانم ز بزم
چرا الحاقی است و کج؟ بخوانید(البته در مورد مصراع دوم): «"سیر نیامد" نادرست است: "سیر نشد"». ببینید دوست عزیز! به خاطر اینکه حضرت فردوسی مانند زبان امروز ما نگفته است «سیر نشد» و مانند زبان عصر خود گفته است «سیر نیامد»، بیت الحاقی است! تا اینجا که بامزه نبود، چون پیشتر، از این نمونه ها نقل کرده بودم. نکتۀ بامزه این است که ایشان در هفت صفحۀ بعد(ص457، پانوشت بیت 7180) بیت معروف زیر را هم الحاقی دانسته اند:
از آنجا خروشید سهراب گرد/همی شاه کاووس را برشمرد
چرا الحاقی است؟ بخوانید:«از آنجا نادرست است، زیرا که پیشتر گفته آمد، سهراب بدشت نبرد رفت.»
استاد خودشان در نثر خودشان به جای«گفته شد»، حق دارند مطابق زبان عصر فردوسی بگویند: «گفته آمد»، ولی فردوسی در هزار سال پیش نباید مطابق زبان عصر خود می گفت «سیر نیامد»، باید مانند ما می گفت: «سیر نشد»!