بدین خرمی بر بمانم دراز

بدین خرمی بر بمانم دراز *[1]
ابوالفضل خطیبی
فرهنگستان زبان و ادب فارسی

به یاد روزهای خوش حضور استاد دکتر بهمن سرکاراتی در

فرهنگستان زبان و ادب فارسی که از محضر باصفایش بهره ها می گرفتیم.

درشاهنامه درآغاز داستان سیاوخش دربارﮤ به نظم در آوردن متن منثور (شاهنامۀ ابومنصوری ) چنین می­خوانیم:
اگر زندگانی بود دیریــاز بــرین دین خــرّمِ بمــانم دراز،
یکی میوه­داری بماند ز من که بارد همی بار او بر چمن
(چ خالقی مطلق ، ج 2، ص202 ، ب10 -11 )
ضبط دین در مصراع دوّمِ بیت اوّل و معنی آن ، تا کنون بحثهای بسیاری را برانگیخته است که نخست خلاصه­ای از نظراتی که شاهنامه­شناسان دربارﮤ این موضوع ارائه داده­اند ، به ترتیب تاریخ ارائۀ آنها در زیر می­آید:
1. عبدالحسین نوشین، ضبط دین در نسخة لندن مورخ 675ق را وین خوانده و همین ضبط را در چاپ مسکو (ج 3 ، ص 6 ، ب 10-11 )به متن برده است. به نظر نوشین وین، به معنی رز کنایه است از باغ و باغ کنایه است از دنیا. او بیت را چنین معنی کرده است :«اگر در این بیشۀ خرّم یا باغ خرّم زمان درازی بمانم » (نوشین 1367 ، ص 32-34 )
2. بهمن سرکاراتی ضبط دین را به معنی «راه و رسم و روش و شیوه» برگزیده و دینِ خرم را تعبیری نظیر سنّت مرضیه انگاشته و مصراع را چنین معنی کرده است: «من بر این شیوﮤ خرم و روش فرخنده­ای که در پیش گرفته­ام (یعنی سرودن شاهنامه) بپایم و دراز بمانم» (سرکاراتی 1378 ،ص 225-226 ).
3. محمد دبیرسیاقی نظر نوشین را پذیرفته و شواهد دیگری در تاًیید آن آورده است (دبیرسیاقی 1377 ،ص 88-95 ).
4. جلال خالقی مطلق مانند سرکاراتی ضبط دین را اصلی انگاشته و چنانکه دیدیم همان را در متن مصحَّح خود آورده است؛ ولی بیت را چنین معنی می­کند : « بر این آیین و روش خرّم که دارم عمری دراز کنم. به سخن دیگر: اگر عمری باشد و دل شادی»(خالقی مطلق 1380 ، ج1،بخش2 ، ص562-563 ).
5. علی رواقی با عرضۀ شواهدی از شاهنامه و متون دیگر برای ضبط دینِ خرّم، هم ضبط مختار خالقی را می­پذیرد و هم مصراع را تا حدودی مانند او معنی می­کند[2] . به نظر او دین­خرّم یا دین­خرّمی قید بیان حالت است به معنی نشاط و شادی و سرور ، و معنی مصراع چنین است: «همین شادی و نشاط و خرّمی را که امروز دارم داشته باشم».
6. عزیزالله جوینی دینِ خرّم را در این بیت همان کیش بابک خرّم­دین انگاشته و برای تبرئۀ فردوسی از این کیش، ضبط دیر را که در سه نسخه آمده به ویر تصحیح قیاسی کرده­ و معنی مصراع را چنین آورده است: «با این خاطره و تذکار همواره سال­های دراز شادمان خواهم بود».

از میان نظرات بالا، نظر نوشین(ش1) و طبعاً دبیرسیاقی(ش3) درست نمی­نماید. چه، ضبط وین برخلاف آنچه نوشین ابراز داشته نه در نسخة لندن، مورخ675 دیده می­شود و نه در هیچ نسخة دیگری از شاهنامه. بنابر این تصحیح مزبور را باید از گونة تصحیح قیاسی محسوب کرد که در مورد این بیت وجهی ندارد. زیرا ضبط دین در کهنترین نسخه­ها و اکثریت آنها آمده و با این ضبط بیت مورد نظر بی­معنی نیست که مصحح ناچار شود به تصحیح قیاسی روی آورد(بنگرید به استدلالهای سرکاراتی در نقد نظر نوشین در همان مقالة پیش­گفته شده). با این رویکرد، نظر جوینی(ش6) نیز به هیچ روی درست نیست. ایشان نخست دینِ خرّم را همان کیش بابک خرم­دین دانسته و برای تبرئة شاعر از این کیش، دین را به ویر تصحیح قیاسی کرده­اند؛ ولی چنانکه سرکاراتی و خالقی مطلق توضیح داده­اند در این بیت دین در معنی «راه و روش و شیوه» به کار رفته و ترکیب دین خرّم به کیش بابک خرّم­دین ربطی ندارد. گذشته از اینها، واژة ویر در معنی مورد نظر جوینی – و نیز واژة وین- اصلاً در شاهنامه به کار نرفته است. بر نظر رواقی نیز دو ایراد به شرح زیر وارد است:
1. از آنجا که در نوشتـۀ او دين و خرّم تنگ همديگر حروف­چيني شده ، وی این دو واژه را دينْ­خرّم تلفظ كرده است که در اين صورت ن يك هجا (هجاي كوتاه) محسوب شده است، حال آنكه فردوسي ن را جز در موارد معدود در تقطيع مي­اندازد. اين اشكال درست همان اشكالي است كه جلال خالقي مطلق در مورد يكي از پيشنهادهاي خود مطرح كرده بود، پيشنهادي كه بنا بر آن خرّم را قيد انگاريم و مصراع را چنين بخوانيم: «برين دين، خرّم بمانم دراز». چنانچه رواقي دينِ خرم تلفظ كرده باشد، اين تركيب با اين تلفظ –چنانكه در شواهد شعري پيداست- به معني شادي و شادماني به كار نرفته است . بی­شک، اينكه شاعر برخلاف شواهد ديگر، بنا به ضرورت شعري، چنين تركيبي را به­کار برده باشد، بعيد مي نمايد.
2. در اين مصراع مرجع یا عهدی ذهنی اين مشخص نيست. در واقع رواقي اين تركيب را با همان ايرادي تلفظ و معني مي­كند كه خود در جاي ديگري از همان مقالة پيش­گفته شده براي ردّ نظر ديگران و اثبات مدّعاي خود مطرح كرده است. او در چندين بيت شاهنامه دربارة تركيب بدين خرّمي خاطرنشان ساخته كه در اين بيت­ها هيچ گونه عهد ذهني براي اين وجود ندارد(ص 24).رواقي به خاطر فقدان همين عهد ذهني است كه در معني بيت ناچار شده است مطلبي را داخل قلاب اضافه كند. بنگريد: «اگر زندگاني ديرباز(ظاهراً لغزش چاپي است به جاي ديرياز) و بلند باشد و برين شيوه و هنجار با شادي و نشاط و خرمي و آسودگي‌‌[ كه هم اكنون دارم]پايدار بمانم».
در منابع منظوم و منثور فارسی، شواهد مربوط به تركيب دينْ­خرّمي و صورتهاي مشابه آن خرّم­ديني و خرّم­دين را مي­توان به دو دسته تقسيم كرد: در یک دسته از آنها، این ترکیبات به عنوان لقب بابك يا عنوان عقيده­اي كه او و پيروانش بدان معروف شدند، به کار رفته است. دستة ديگر شواهدي هستند كه در آنها تركيب «بدين خرّمي»، مرکّب است از حرف اضافة بد(پهلوي pad) بعلاوة صفت اشارة اين بعلاوة خرّمی. در همین شواهد است که رواقی در ترکیب «بدین خرمی»، دین­خرّمی را یک واحد واژگانی انگاشته به معنی شادی و شادمانی. در اينجا شواهد مربوط به اين تركيب را از همان مقالة پيش گفتة رواقي و نيز از برخي منابع ديگر مي آوريم و سپس بحث خود را پي مي گيريم:
1. گرانمايگان را همي خواندند به­ دين­خرّمي گوهر افشاندند
[ ج2 ص472 ]
2. چنين گفت با رستم شيرمرد ازيدر به دين­خرّمي بازگرد
[ ج2 ص160 ]
3. جهان آفريدي بدين خرّمي كه از آسمان نيست پيدا زمي
[ ج8 ص69]
4. تو اكنون بدين خرّمي بازگرد كه جاي سخن نيست روز نبرد
[ج9 ص328 ]

5. ترجمۀ آيه 36 از سورۀ محمد: زندگاني اين جهان بازي و خرّم­ديني (لَعِبٌ و لهوٌ) است. [ترجمة تفسير طبري، ص1697 ]

6. التّخَرّم: از بيخ بركندن ... و دين­خرّمي گرفتن
[ مصادراللغه ص393 ]
7. همه غمناك­طبع و خرّم­دين همه بسيارخوار واندك بين
[مثنوي­هاي حكيم سنايي ]
8. چون ايشان برفتند دبور ديوگیر گفت اي شاه ما بدين خرمي امروز مهماني در­باقي كنيم كه شاه را خود همه روز مهمان نيست.
[ سمك عيّار ج2 ص22-23 ]
9. بدين خرّمي وخوشي روزگار بدين خوبي و فرّخي شهريار[3]
[ ديوان فرّخي ص152 ]
از ميان شواهد بالا، در شاهد يكمِ آقاي رواقي ارجاع به شاهنامه قطعاً اشتباه است؛ زيرا جلد دوم چاپ مسكو 261 صفحه بيشتر ندارد. بيت نظير آن را فقط در جلد هشتم چاپ مسكو (ص12 ب26 ) توانستم بيابم، ولي ضبط مصراع دوم آن با بيت بالا متفاوت و چنين است: «بر آن تاج نو گوهر افشاندند». ضبط بدين خرّمي نه در پانويس­هاي چاپ مسكو آمده است و نه در چاپ خالقي (ج8 ص3 ب2 ). در شاهد دوّم، آقاي رواقي بدين­خرمي را از پانويس­هاي چاپ مسكو برداشته­اند كه بازهم قطعاً اشتباه و اصلاً مخالف روال داستان است: تورانيان حمله كرده­اند و گرازه به­شتاب خود را به رستم كه مشغول بزم و شكار است، مي­رساند و به او مي­گويد: «كه برخيز و از خرّمي بازگرد». يعني بزم را رها كن و به جنگ با تورانيان بپرداز . ضبط مذكور در كهنترين نسخه­ها يعني نسخة فلورانس مورخ614 و نسخة لندن مورخ675 آمده و در چاپ مسكو و خالقي (ج2 ص107 ب58 ) به­درستي به متن برده شده است. در شاهد سوّم و نيز نهم شايد نشاط و سرور براي جهان يا روزگار چندان مناسب نباشد. گذشته از اين در شاهد 3 کة بیانی در مصراع دوم، اين احتمال را که بدین مرکب از حرف اضافۀ بد با این باشد ، بالا می­برد. در شاهد 4 ، رستم فرخزاد به فرستادۀ سعد وقّاص می­گوید: کژّپرگارِ این گوژپشت(تقدیر) با ما درشت خواهد بود، پس تو بدین خرّمی بازگرد. در اینجا بخت­برگشتگی سپاه ایران همان عهد ذهنی بدین خرّمی است. در شاهد ششم نیز به جای دینْ­خرّمی، می­توان دینِ خرّمی خواند و عبارت را «راه و روشِ خرّمی و شادمانی در پیش گرفتن» معنی کرد؛ البته در این شاهد، احتمالاً دینِ خرّمی به همان دین بابک خرّم­دین که خوش­باشی از اصول آن بوده است، اشاره دارد. به هر روی، در هیچ­یک از شواهد بالا خوانش دینْ­خرّمی قطعی نیست. به بیان دیگر در هیچ­یک نمی­توان قطعاً نظر داد که بدین در بدین خرّمی مرکّب از حرف اضافة بد بعلاوة صفت اشارة این نباشد. چنانچه شاهدی به­ویژه شعری می­داشتیم که در آن دینْ­خرّم یا دینْ­خرّمی بدونِ حرف اضافة به یا بد و به عنوان یک واحد واژگانی به کار رفته بود، در برخی از شواهد بالا می­توانستیم این احتمال را مطرح کنیم که این ترکیب یک واحد واژگانی است. در مورد ترکیب بدین خرّمی نکتة مهم این است که در شواهد مربوط به این ترکیب، یافتن مرجع یا عهد ذهنی برای صفت اشارة این در همه جا ضرورت ندارد. به بیان دیگر، نمی­توان در همه جا با این استدلال که چون برای این عهد ذهنی وجود ندارد، پس دین­خرّمی یک واحد واژگانی است به معنی شادمانی. زیرا همانگونه که ملک الشعرای بهار (سبک­شناسی، ا/370-371) با عرضة شواهدی از متون کهن منظوم و منثور فارسی نشان داده است، این به منزلة حرف تعریف به کار می­رفته است. مثلاً در شاهد زیر از تاریخ بلعمی(ص78) برای این، نه مرجعی وجود دارد و نه حتّی عهد ذهنی:
«دیوان را فرمود تا گرمابه نهادند و غواصی کردند ... و این گچ و سفیداب و رنگها آوردند و این اسپرغمها ...»
در خود شاهنامه سه شاهد داریم که در آنها «بدان خرّمی»، بدون مرجع یا بی­آنکه برای آن عهد ذهنی وجود داشته باشد، به کار رفته است. نکتة مهم در مورد این شواهد که در زیر می­آید این است که در هیچ­یک از آنها، از میان پانزده نسخة مبنای تصحیح خالقی مطلق، به جای بدان، ضبط بدین دیده نمی­شود(بجز یک شاهد که تنها دو نسخة فرعی ضبط بدین دارند) :
سواران همه نعره برداشتند بدان خرّمي راه بگذاشتند(چاپ خالقی مطلق،1/173)
بدان خرّمي بر يكي خارستان همي بوم‌وبر سازد و شارستان(همان،2/319)
زِ ديوان چو دينار برداشتند بدان خرّمي روز بگذاشتند(همان،7/106)
در شواهد بالا بسیار بعید است که ضبط اصلی، بدین خرّمی بوده و کاتبان آن را نشناخته و به بدان خرّمی تغییر داده باشند(بنگرید به رواقی، همان، 25 که چنین تصوّر کرده است). زیرا ترکیب بدین خرّمی، حتّی اگر دین­خرّمی یک واحد واژگانی به معنی شادمانی بوده باشد، ضبط دشوار محسوب نمی­شود و از این رو دلیلی برای تغییر بدین به بدان، آن هم از سوی همة کاتبان وجود نداشته است. در بیت زیر به جای «بدان خرّمی» ضبط «بدان فرّخی» آمده است که آن صفت اشاره است و در اینجا می­توان آن را حرف تعریف نامید:
همان مِهتران از همه كشورش بدان فرّخي صف زده بر درش(همان،1/91)
حاصل سخن آنکه در هیچ­یک از شواهد بالا نمی­توان با این استدلال که در بدین یا بدان خرِمی چون برای این یا آن عهد ذهنی وجود ندارد، دین­خرّمی یا دین­خرّم را یک واحد واژگانی به معنی شادمانی و سرور دانست. در همة این شواهد یا عهد ذهنی برای این وجود دارد یا اگر ندارد ، گونه­ای حرف تعریف است. بنابراین در این شواهد، بدین یا بدان خرّمی یعنی به خرّمی


ما در یکی از نسخه­های مهم شاهنامه به ضبطی برخورده­ایم که مشکل­گشای مصراع مورد بحث در بالاست و آن نسخۀ معروف به سعدلو است که نگارنده در جای دیگر نشان داده است که این نسخه در بخش­هایی، از همۀ نسخه­های موجود به اقدم نسخه­های کامل شاهنامه نزدیکتر است (خطيبي 1386 ). ضبط این مصراع در نسخۀ مورد بحث چنین است:
بدین ­خرّمی­بر بمانم دراز
(ص164 ب س9 )
در اینجا، بدین خرّمی مرکب است از حرف اضافة بد بعلاوة صفت اشارة این بعلاوة خرّمی. ولی چنانکه در بالا توضیح داده شد، در اینجا صفت اشارة این را می­توان گونه­ای حرف تعریف انگاشت و مصراع را چنین معنی کرد: «با خرّمی زمانی دراز بپایم». شاهد دیگری در خود شاهنامه هست که ضبط ­خرّمی را در این مصراع نیک تأیید می­کند . شاعر در جای دیگر مانند همین­جا از خداوند ، زمان (طول عمر )می­خواهد و دلی شادمان (= ­خرّمی) تا سرایش شاهنامه را به پایان برساند . بنگرید:
زمان خواهم از کردگار زمان که چندان بماند دلم شادمان
که این داستان­ها و چندین سَخُن گذشته برو سال و گشته کَهُن
بپیوندم و باغ بی­خو کنم سخن­های شاهنشهان نو کنم
( چاپ خالقی مطلق، ج 7، ص 446 ،ب 4330 -4332 )
مضمون بیت نخست دقیقا مانند بیت مورد بحث در این جستار است. دوباره این دو بیت را باهم بخوانید:
اگر زندگانی بود دیریــاز بدین­ خرّمی­بر بمــانم دراز
زمان خواهم از کردگار زمان که چندان بماند دلم شادمان
در پایان شایسته است این نکته را یادآور شوم که نگارنده در این جستار قصد نداشته است که خوانش «برین دینِ خرّم» را که در کهن­ترین نسخه­ها و اکثریت آنها جای استواری دارد، کنار بگذارد، بلکه بر آن بوده تا با نقد و بررسی نظرات مختلف در این­باره، ضبط جالب توجّه دیگری را در کنار آن مطرح کند.
منابع
بهار، محمد­تقی، سبک­شناسی، تهران، 1321(تاریخ مقدمه).
ترجمة تفسير طبري ، به كوشش حبيب يغمايي، تهران، چاپخانة دولتي ايران، 1339.
خطيبي، ابوالفضل، «شاهنامه­اي كهن: همخواني بخشي از نسخة سعدلو با كهنترين نسخة كامل شاهنامه»، برگزيدة مقاله­هاي نشر دانش(11): دربارة شاهنامه ، تهران مركز نشر دانشگاهي ، 1386.
جويني ، عزيزالله 1384: تصحیح و شرح شاهنامه، دستنویس موزۀ فلورانس،تهران ، انتشارات دانشگاه تهران.
خالقي مطلق ، جلال 1380: يادداشت­هاي شاهنامه ،نيويورك ،بنياد ميراث ايران ،1380/2001 .
دبيرسياقي ، محمد 1379:« وین،دَیر، دین » ، نامۀ فرهنگستان ،س.4 ،ش.3 ، پاییز.
ديوان فرّخي، به كوشش محمد دبيرسياقي، تهران، زوّار، 1349.
رواقي، علي 1383: «بازهم شاهنامه را چگونه بايد خواند؟» نامۀ انجمن، س.4 ،ش1،بهار،شمارۀ مسلسل:13 .
سركاراتي، بهمن 1378: «وين،دير، دين»، سایه­هاي شكار­شده، تهران، قطره.
سمک عیّار، فرامرز بن خداداد بن عبدالله کاتب ارجانی، به کوشش پرویز ناتل خانلری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1343.
شاهنامه ، ابولقاسم فردوسی ،به کوشش ی. ا. برتلس و دیگران ، مسکو ، 1960-1971 .
شاهنامه ، ابولقاسم فردوسی ، به کوشش جلال خالقی مطلق ، 8جلد (جلد 6 با همکاری محمود امیدسالار و جلد7 با همکاری ابوالفضل خطیبی ) ،نیویورک 1366-1386/1981-2007.
شاهنامه ، ابولقاسم فردوسی ،همراه با خمسۀ نظامی ،چاپ عکسی از روی نسخۀ معروف به سعدلو محفوظ در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ، تهران مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ،1379.
فرهنگ مصادر اللغه، به کوشش عزیز الله جوینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1377.
مثنویهای حکیم سنایی، به کوشش محمدتقی مدرّس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1343.
نوشین ،عبدالحسین ،واژه­نامگ ،تهران بنیاد فرهنگ ، بی­تا.

· از استادم جناب آقای دکتر علی­اشرف صادقی سپاسگزارم که این نوشته را - همچون بسیاری از نوشته­های دیگر نگارنده- پیش از چاپ خواندند و نکات سودمندی را یادآور شدند.
[2] ولی شگفت آنکه نه به متن مصحح خالقی ارجاع می­دهد و نه به یادداشت­های او.
[3] شواهد 1تا 6در همان مقاله پيش گفته علي رواقي آمده و شواهد7 تا 9 از پيكره واحدهاي واژگاني متون فارسي گروه فرهنگ نويسي فرهنگستان زبان و ادب فارسي استخراج دشده اند.

چاپ شده در:آفتابی در میان سایه­ای(جشن­نامة استاد دکتر بهمن سرکاراتی)، به کوشش سجّاد آیدنلو و علیرضا مظفّری، تهران، نشر قطره، 1387.