تکوین زبان فارسی

فرهنگ آثار ايراني ـ اسلامي (معرفي آثار مكتوب از روزگار كهن تا عصر حاضر)، به سرپرستي احمد سميعي (گيلاني)، جلد دوم سروش، تهران، 1388.

تکوین زبان فارسی: کتابی در بارة منشأ زبان فارسی و ارتباط آن با پهلوی و سایر زبانها و لهجه­های ایرانی میانه و نو بر اساس عبارتهای کوتاه فارسی در آثار عربی قرنهای دوم و سوم هجری قمری، نوشتة دکتر علی­اشرف صادقی. قدیمی­ترین نوشته­های بازمانده از زبان فارسی به قرن چهارم هجری می­رسد، ولی مسلّم است آغاز پیدایش زبان فارسی در این قرن نمی­تواند باشد. در این رساله کوشش شده است که تا آنجا که مدارک به دست آمده اجازه می­دهند، تاریخ پیدایش و منشأ این زبان روشن گردد و پرتو تازه­ای بر تاریخ بسیار مهم سیصد سالة آن از سقوط ساسانیان تا قرن چهارم افکنده شود.
این کتاب گذشته از یادداشتی کوتاه دربارة شیوة تحقیق در آغاز آن، به­طور کلّی به دو بخش بزرگ تقسیم می­شود: یکی مشتمل است بر سه فصلِ زبانهای ایرانی باستان، زبانهای ایرانی میانه و دری و دیگری نمونه­های فارسی دری و بررسی و تحلیل آنها. پیش از آغاز این فصلها نویسنده در بخش کوتاهی با عنوان «زبانهای ایرانی» توضیح داده است که زبان فارسی یا دری وابسته است به خانوادة زبانهای ایرانی که این یکی خود از جمله زبانهای هند و ایرانی است. هند و ایرانی به خانوادة بزرگتر زبانهای هند و اروپایی که اکثریّت مردمان ساکن میان شبه­قارّة هند و غربی­ترین نقطة اروپا بدان تکلّم می­کنند، تعلّق دارد. زبانهای ایرانی مانند زبانهای هندی به سه دورة باستانی میانه و نو تقسیم می­گردند.
برای تحقیق دربارة منشأ زبان فارسی نخست باید مادر این زبان و زبانهای خویشاوند آن را شناخت. از این رو در فصل اوّل کتاب به­اختصار زبانهای ایرانی باستان، یعنی مادی، سکایی اوستایی و فارسی باستان معرفی شده است و در فصل دوم زبانهای ایرانی میانه، به­ویژه پارتی و مانوی و پهلوی. در این فصل دربارة دو اصطلاح پهلوی و پارسی یا فارسی که در متون مختلف گاه کاربردهای متفاوتی یافته­اند، با تفصیل بیشتری بحث شده است. زبان پارتی در نوشته­های مانوی «پهلوانیگ» نامیده شده و در فارسی دری به صورت «پهلوانی» و به شکل مخفف «پهلوی» به کار رفته است. نویسنده کاربردهای مختلف پهلوانی و پهلوی را در متون فارسی و عربی چنین شرح داده است: الف)به معنی اصلی و اشتقاقی خود، یعنی زبان قوم پارت. زمان تحوّل کلمة پهلوی از معنی پارتی دقیقاً معیّن نیست، ولی نویسنده بر این اساس که ابن مقفّع(آغاز قرن دوم) پهلوی را به معنی پارتی به کار برده و جاحظ(اواسط قرن سوم) آن را به معنی فارسی میانه، حدس زده است که زمان تحوّل معنی این کلمه قرون دوم و سوّم هجری بوده است؛ ب)به معنی فارسی میانه، یعنی زبان رسمی و نوشتاری ساسانیان که دنبالة مستقیم زبان فارسی باستان است ؛ ج) به معنی لهجه­های محلّی غرب ایران (فهله یا پهله)؛ د)به معنی لهجة محلّی به­طور اعم؛ ه)به معنی ایرانی. گذشته از اینها، در زبان فارسی دری و به­خصوص شاهنامه، پهلوی، صفتی است برای پهلوانان ایران و جثّه و اندام و سلاح و لباس و مجالس آنان. در کتابهای پهلوی، زبان پهلوی، «پارسیک» یا «پارسیگ» ( یعنی منسوب به پارس موطن ساسانیان) نامیده شده و همین کلمه است که با حذف صامت آخر به پارسی و پارسی در متون عربی به فارسی و فارسیه بدل شده است. در متون فارسی دری- زبانی که از قرن چهارم هجری به بعد زبان کتابت اکثر ایرانیان شده است- کلمة پارسی یا فارسی علاوه بر معنی فارسی دری، گاه به معنی پهلوی(فارسی میانه) نیز به کار رفته است.
در فصل سوم با عنوان «دری»، نویسنده در آغاز بخش یکم آن با عنوان «منشأ زبان دری» نخست به بحث دربارة زبانهای رایج در ایران دورة ساسانی پرداخته و بر اساس تحقیقات ایران­شناسان به­ویژه تِدِسکو شرح داده است که زبان فارسی میانة مانوی سره­ترین صورت پهلوی است، ولی زبان فارسی میانة زردشتی، آنگونه که آثار بازمانده از این زبان نشان می­دهند، زبان آمیخته­ای است که مبنای آن همان فارسی میانة مانوی است که با عناصر و لغات پارتی و سایر لهجه­ها آمیخته است؛ چنانکه پهلوی در آنجا که با فارسی میانة مانوی تفاوت پیدا می­کند، با پارتی مطابقت می­کند. پس از آن، نویسنده دلایل خود را برای این امر که زبان دری در عهد ساسانی وجود داشته، بدین شرح بیان کرده است: 1)گفتة ابن مقفع که زبانهای ایرانی را عبارت می­داند از پهلوی و پارسی و دری و خوزی و سریانی؛ 2) وجود کلمة دری که در پهلوی به دو معنی باب و دربار( پایتخت، تیسفون) است؛ 3)وجود بعضی عبارتهای دری در کتب عربی و انتساب آنها به پادشاهان ساسانی و سایر ایرانیان پیش از اسلام؛ 4) استعمال زبان پهلوی در اواخر عهد ساسانی به عنوان زبان نوشتار. دری و پهلوی در اواخر عهد ساسانی کاملاً در تقابل بوده­اند؛ زبان دری زبان گفتار تودة مردم بوده و پهلوی اساساً در نوشته­ها استعمال می­شده است. در اینجا نویسنده دلایل متعددی را برای این معنی ذکر کرده که زبان پهلوی در اواخر پادشاهی ساسانیان زبان زنده­ای نبوده است.
بخش بعدی به بحث دربارة رابطة دری با پهلوی و تفاوتهای این دو زبان اختصاص دارد. به نظر نویسنده دری صورت تحوّل­یافتة پهلوی است، ولی اختلافات آنها بیشتر از آن حد است که بتوان آن را رابطة مادر و فرزندی خواند، رابطه­ای که نظیر آن میان فارسی باستان و فارسی میانة مانوی وجود دارد. در اینجا این نظر جالب تِدِسکو نقل شده است که در مواردی که پهلوی با فارسی میانة مانوی اختلاف دارد، فارسی دری دنبالة پهلوی است. به گفتة نویسنده اختلافاتی که میان فارسی و پهلوی دیده می­شود دو گونه است: نخست، اختلافات منظّمی است که در نتیجة تحوّل مستقیم زبان از پهلوی به فارسی به وجود آمده است. مثلاً کلیة «گ»های بعد از مصوّتهای بلند مانند داناگ و ترساگ و غیره در فارسی به صورت دانا و ترسا در­آمده است. دستة دیگر اختلافاتی است که مربوط به ساختمان صرفی و نحوی زبان است. در ادامة این بخش نویسنده با عرضة شواهد و قرائن مختلف به پاره­ای از تفاوتهای اساسی پهلوی با فارسی اشاره کرده است که از آن جمله­اند: تفاوتهای این دو زبان در مقوله­های فعل- که مهمتر از مقوله­های دیگر است-،اسم، صفت،حروف اضافه و ربط و قیدها و تفاوتهای صوتی و لغوی. به نظر نویسنده تفاوتهای این دو زبان از نظر صرف و نحو و لغت به هیچ روی اندک نیست. از این رو نظر نویسنده در تقابل با نظرات ایران­شناسانی چون براون، بیلی، بائوزانی و لازار قرار دارد که بر آن­اند ساختمان دستوری دو زبان یکی یا پاره­ای تفاوتهای جزئی با یکدیگر دارند و تفاوتهای آنها فقط در لغت بوده است.
خلاصة نظرات نویسنده دربارة شکل­گیری زبان دری چنین است: انتقال پایتخت ساسانیان از فارس به خوزستان و بعداً به مداین، مسلماً موجب بعضی تغییرات در زبان پهلوی و اقتباس بعضی عناصر لهجه­ای شده بود. همچنین وجود سپاهیان و مأموران دولتی و سایر افرادی که از نقاط مختلف ایران می­آمدند نیز عامل دیگری برای نفوذ لغات و عناصر غیر بومی در زبان پهلوی بود. این عناصر به احتمال زیاد در زبان گفتار نیز راه می­یافت. منشأ دیگر اختلاط مربوط به زمانهایی است که سپاهیان ایران از قرن چهارم میلادی به بعد برای مقابله با اقوام مهاجم آسیای مرکزی در خراسان مستقر شدند و از همین زمان پهلوی گفتاری از غرب به شرق برده شد و به مرور هم جایگزین زبان پارتی و بلخی و سایر لهجه­های دیگر متداول در خراسان- که حملات اقوام مهاجم آنها را سخت تضعیف کرده بودند- شد و هم از آنها تأثیر پذیرفت. این زبان آمیخته که در خراسان به وجود آمده، از طریق سپاهیان و سایر مإموران دولتی و بازرگانان و غیره به شهرهای مداین راه یافته و دری نام گرفته است. زنده یاد دکتر احمد تفضّلی در نقد خود بر این کتاب(آینده، سال5، شمارة 9-7،587-588) دربارة بخش آخر نظر نویسنده می­نویسند: «آنچه در پذیرش قسمتی از این توجیه دشوار می­نماید این است که بعید به نظر می­رسد که سپاهیان و دیوانیان و بازرگانان زبانی را که در اصل از غرب ایران به شرق رفته و با لهجه­های دیگر آمیزش پیدا کرده است، دوباره به غرب ایران(مداین) بازگردانده و زبان تداول کرده باشند.» به نظر تفضّلی « در مداین احتمالاً نوعی پهلوی گفتاری معمول بوده که در اواخر ساسانی دری نامیده شده و این زبان در خراسان گونة خاص خود را داشته است و همین گونة خاص دری خراسان است که تحول­یافتة آن را بعدها در قرن سوم و چهارم هجری در آثار نویسندگان و شاعران پارسی­گوی می­بینیم.»
به نظر دکتر صادقی، برگزیدن نام جدید برای این زبان که به احتمال زیاد در قرن پنجم میلادی مقارن از بین رفتن زبان پارتی شکل گرفته، بی­شک به این سبب بوده که تفاوتهای آن با پهلوی بیش از آن بوده است که آن دو را یک زبان واحد بتوان به شمار آورد. باری زبانی که از برخورد پهلوی با لهجه­ها و زبانهای دیگر متداول در ایران به وجود آمد و دری نام گرفت، زبانی است که در اصطلاح زبان­شناسان Koinē نامیده می­شود و می­توان آن را به زبان عام که حد وسطی میان زبانها و لهجه­های کسانی­اند که آن را برای تفهیم و تفاهم به کار می­برند، ترجمه کرد.
با توجّه به نکات بالا، نظر نویسنده دربارة فارسی دری و عناصر تشکیل­دهندة آن در تقابل با نظرات محققان دیگر چون جلال الدین همایی(دری به معنی لفظ قلم)، محمد­تقی بهار(اصل فارسی دری از خراسان است)، مجتبی مینوی(پارسی دری زبان رسمی و لفظ قلم ساسانی است)، پرویز ناتل خانلری(همان نظر مینوی را نقل کرده است)، یحی ماهیار نوّابی(دری همان فارسی میانه است)، ذبح­الله صفا(دری دنبالة زبان پارتی است)، ریچارد فرای(دری و پهلوی یک زبان­اند) و برتولد اشپولر(فارسی دری در عهد اسلامی به وجود آمده است) قرار دارد و به نظر یان ریپکا نزدیک است( برای این نظرات، نک. همین کتاب، ص47-48،53-54).
نویسنده درآخرین بخش از این فصل با عنوان «دری و فارسی»، در پاسخ به این پرسش که آیا به همان­گونه که پهلوی در عهد ساسانی پارسی نامیده می­شده، در عهد اسلامی نیز دری در همان معنی زبان تداول ایرانیان استعمال می­شده است یا نه؟ می­نویسد: کلمة دری تا قبل از شروع ادب فارسی در همان معنی زبان تداول ایرانیان استعمال می­شده، اما این استعمال به احتمال زیاد در میان فارسی­زبانان شایع بوده نه در عربی و میان کسانی که به عربی می­نوشته­اند. زیرا اعراب زبان ایرانیان را- چه پهلوی و چه دری- فارسیه در مقابل عربیه می­نامیدند. اما از نظر ایرانیان، برعکس، مصداق فارسیه گاهی زبان پهلوی بوده و گاهی دری و گاهی زبانها و لهجه­های دیگر. نویسندگان عرب­زبان و به­خصوص ایرانیان به­مرور احساس کرده­اند که فارسی و فارسیه کلمه­ای است کلّی و برای نشان دادن هرکدام از زبانهای ایرانی باید صفتی به دنبال آن افزوده شود. از این رو برای نامیدن پهلوی گاهی آن را «الفارسیه الاولی» و گاهی «الفارسیه الفهلویه» نامیده­اند و برای نامیدن دری ، آن را گاهی به شکل «الفارسیه الدریه» به کار برده­اند. با این همه چون زبان عامّة ایرانیان فارسی دری بوده، بعد از سقوط ساسانیان خاصّه بعد از قرن دوم هجری که پهلوی به کلّی از اهمیّت افتاده، مصداق کلمات «فارسی»و «فارسیه» در متون عربی غالباً فارسی دری است و در متون فارسی قرنهای چهارم تا ششم هجری نیز زبان فارسی را «دری»، «فارسی(پارسی)» و «فارسی(پارسی)دری»نامیده­اند. از میان سه اصطلاح اخیر «دری» نامی بوده که ایرانیان خود برای زبان فارسی به کار می­برده­اند، اما فارسی دری ظاهراً ترجمة ترکیب «الفارسیه الدریه» بوده و فارسی مخفف ترکیب اخیر. کلمات «دری» و «فارسی دری» در قرون بعد به­مرور متروک شده و تنها کلمة فارسی باقی مانده که تا به امروز نام رسمی زبان ایرانیان است. البته کلمة دری امروزه به لهجة خاص زردشتیان یزد و کرمان و زبان فارسی متداول در افغانستان نیز اطلاق می­شود.
در فصل بعدی کتاب با عنوان «قدیمترین نمونه­های فارسی دری»، نویسنده واژه­ها، ترکیبات، عبارتها، جمله­ها و گاه قطعاتی از زبان دری را که در متون عربی قدیمی –عمدتاً پیش از قرن چهارم هجری- آمده ، به ترتیب تاریخ آنها نقل و بررسی کرده است. مهمترین آنهاعبارتند از: تکّه شعری منسوب به بهرام گور ساسانی(منم شیر شلنبه و منم ببر یله) که گویا کهنترین شعر بازمانده از زبان دری است(از کتاب المسالک والممالک ابن خردادبه)، قطعاتی منقول از طبری، ابونواس، جاحظ، ابن ماجه، مطهر بن طاهر مقدسی، ابوحنیفة دینوری، نرشخی(سرود معروف اهل بخارا در اینجا آمده است)، یاقت حموی و دیگران و نیز نامه­ای 38 سطری به خط عبری و سرود آتشکدة کرکوی(از تاریخ سیستان). امّا چنانکه نویسنده خود یادآوار شده است(ص33،57)، گاهی تشخیص اینکه کدام­یک از جمله­ها پهلوی یا دری است، دشوار است. با این­همه نویسنده فرض را بر این می­گیرد که این جمله­ها همه به فارسی دری است؛ زیرا اساساً از دهان ایرانیان یا کسانی که به زبان ایرانیان سخن گفته­اند نقل شده است.
در فصل پایانی کتاب، بر اساس همین نوشته­های پراکنده از زبان دری در متون عربی، به بررسی خصوصیات فارسی دری در قرنهای اول هجری پرداخته شده است که از آن جمله است بررسی صامتها و مصوتها بر اساس گزارشهایی از سیبویه، ابوحاتم رازی، ابن درید و حمزة اصفهانی. نویسنده در پایان این بخش با عرضة دلایلی نشان داده است که مصوتهای فارسی در قرنهای اوّل هجری دقیقاَ دنبالة دستگاه مصوتهای پهلوی است، جز آنکه در پهلوی، زمانی دو مصوت e و o در نتیجة تحوّل به وجود آمده بوده، ولی بعدها از میان رفته است. همچنین دستگاه مصوتهای فارسی جز در دو مورد ē وō با دستگاه مصوتهای عربی تفاوتی نداشته است. به نظر نویسنده اینکه زبان دری در اواخر دورة ساسانی از پهلوی جدا شده بوده ، الزاماً به این معنی نیست که که دستگاه صوتی این دو زبان تفاوتهای اساسی داشته است. برعکس، این امر که این دو زبان بر روی هم قرار داشته­اند، یعنی همان اشخاصی که در گفتار به دری تکلّم می­کرده­اند، در نوشتار به پهلوی می­نوشته­اند، ایجاب می­کند که تلفّظ این دو زبان یکی باشد. نویسنده در پایان این بخش بر آن است که دستگاه مصوتهای فارسی قدیم با دستگاه مصوتهای فارسی معاصر تفاوت اساسی دارد، اما با مصوتهای پهلوی بسیار شبیه و حتی یکی است.
در دو بخش بعدی این فصل، خصوصیات صوتی و صرفی و نحوی فارسی دری بررسی شده و در پایان کتاب نویسنده کل مباحث کتاب را چنین خلاصه کرده است: زبان فارسی زبانی است که در اواخر دورة ساسانی در پایتخت و سایر شهرهای مداین و در خراسان و بعضی مناطق دیگر در گفتارهای روزانة مردم به کار می­رفت است. این زبان اصلاً همان زبان پهلوی است که سرزمین اصلی آن فارس بوده، ولی در طول حکومت چهارصدسالة ساسانیان به نقاط دیگر رفته و با عناصر و لغات پارتی که زبان مردم خراسان بوده و عناصر محلّی دیگر درآمیخته شده است. قدیمی­ترین مرحلة زبان دری احتمالاً قرن پنجم میلادی است، یعنی زمانی که زبان پارتی به­طور کلّی در خراسان از میان رفته بوده است. جملات باقی­مانده از زبان دری نشان می­دهد که دری صدر اسلام با فارسی دری در قرن چهارم هجری تقریباً یکسان بوده است. به­طوری که قراین و شواهد موجود نشان می­دهد، بعد از اسلام میان فارسی دری متداول در خراسان با فارسی متداول در مناطق مرکزی و جنوبی ایران بعضی تفاوتهای لهجه­ای وجود داشته است. در فارسی متداول در خراسان عناصر قرضی پارتی بیشتر بوده و فارسی در مناطق مرکزی و به­خصوص جنوبی به پهلوی بیشتر شباهت داشته است. این اختلاف طبعاً در زمان ساسانیان نیز موجود بوده است.
کتاب تکوین زبان فارسی که در 1357 از سوی انتشارات دانشگاه آزاد ایران در144 صفحه منتشر شده، نخستین و مهمترین تحقیقی علمی است که تا کنون دربارة این موضوع انتشار یافته است. ژیلبر لازار ایران­شناس نامدار فرانسوی پس از انتشار کتاب در معرّفی آن نوشت: این کتاب که مستند به منابع معتبر است و به­خوبی مدوّن شده، جای خالی تحقیقات مربوط به سرنوشت زبان فارسی در دو سه قرن اوّل هجری را نیک پر ساخته است(Studia Iranica, Supplément 3 – 1980: Abstracta Iranica, p.28) . زنده­یاد دکتر احمد تفضّلی نیز در نقد خود بر این کتاب نوشت: «کتاب با دقّت خاصّی تألیف و تنظیم شده و مؤلّف با استفاده از مآخذ قدیم و تحقیقات جدید دانشمندان زبان­شناس به نتایج علمی تازه­ای دست یافته است(ص584-585). اغلب نتیجه­گیریهای مؤلّف صحیح است و کتاب پر از نکات مهم دربارة زبان فارسی است(ص592).»
ابوالفضل خطیبی