نُه اندر نُه آمد سه اندر چهار

کفِ شاه محمود عالی‌تبار    نُه اندر نُه آمد سه اندر چهار

در شرح بیت‌های هجونامۀ منسوب به فردوسی در هجو سلطان محمود غزنوی رسیدم به بیت مشهور بالا که به رغم شهرت آن، پیشینه‌اش به 200 تا 300 سال نمی‌رسد.

هرجا نگاه کردم فقط اشاره کرده بودند که به عَقد الاَنامل، مشت بودن دست و خسیس بودن محمود مربوط می شود، ولی هیچ کس توضیح نداده بود که خوب! «نه اندر نه آمد سه اندر چهار» چگونه به خسیس بودن محمود اشاره تواند داشت. تا اینکه رسیدم به مقاله

ای در فردوسی نامۀ مهر از زنده یاد محمدعلی جمال زاده دربارۀ همین بیت. سیدمحمد جمالزاده بر اساس مقاله‌ای از محقق فرانسوی، لوموان توضیح داده است که این بیت اشاره دارد به حساب العقود یا عَقد الاَنامل که در گذشته روشی بوده است برای شمارش به وسیلۀ انگشتان و بندهای انگشتان. در مصراع دوم 9 ضرب در 9 می‌شود 81 و 3 ضرب در 4 می‌شود 12 و مجموع 81 و 12 می شود 93. برای نشان دادن عدد 90 نوکِ انگشتِ اشاره را به دومین بند انگشت شست می‌چسباندند (بنگرید به شکل سمت چپ) و برای نشان دادن عدد 3، سه انگشتِ باقی‌مانده را به سمت کف دست خم می‌کردند (بنگرید به شکل سمت راست). در این حالت دست مشت می‌شده و فقط شست بالا می‌مانده!!!!! یعنی صله ای در کار نیست! مشت بودن دست کنایه از بخل و خسّتِ بیش از حد است و دست بخشندگی در کار نیست. همان که امروزه می گوییم فلانی آنقدر خسیس است که حتی آب هم از گوشۀ مشتش نمی‌چکد.