باز هم دربارۀ شاهنامۀ ویرایش فریدون جنیدی

چنانکه خوانندگان این وبگاه آگاهی دارند، چندی پیش اینجانب نقدی بر شاهنامۀ ویرایش آقای فریدون جنیدی نوشتم که خلاصه­ای از آن در یک ستون در روزنامۀ اعتماد ملی به چاپ رسید.چند روز پیش (7تیر 1388) در همین روزنامه نوشته­ای از آقای جنیدی خواندم با عنوان «واژه­هایی که دیگر معنا ندارند» که چنین آغاز شده است: « از آقای ابوالفضل خطیبی در تاریخ 2 خرداد 1388 گفتاری در نقد و رد شاهنامه ویرایش شده به وسیلۀ اینجانب در روزنامۀ اعتماد ملّی به چاپ رسیده است. بنده بهتر می­بینم که به جای پاسخ به ایشان گفتار استاد حسین شهیدی مازندران(بیژن) را که یکی از برجسته­ترین شاهنامه­شناسان کشورند و دارای چند کتاب پژوهشی نام­آور در شاهنامه به شرح زیرند بیاورم ...». توجه بفرمایید که در صفحۀ اول روزنامه، عنوان بالا همراه با عکسی از آقای جنیدی آمده و در صفحۀ 10 ، همان عکس و عنوان با نوشته ای از حسین شهیدی در –یا به جای - پاسخ به نقد اینجانب. اما عجیب این است که نوشتۀ آقای شهیدی هیچ ربطی به نقد من ندارد. فقط ارتباط این دو نوشته این است که یکی در رد شاهنامۀ آقای جنیدی است و دیگری در تأیید آن. ایشان در بند اول نوشتۀ خود آورده­اند که این نوشته دربارۀ دفتری است از آقای جنیدی با عنوان «پیشگفتار بر شاهنامۀ فردوسی» و بعد چنین می­خوانیم: «این پیشگفتار گنجینه­ای است سرشار از نکته­های گوناگون که در شاهنامۀ فردوسی از آن یاد شده است. همچنین معنای راستین و ژرف­نگرانۀ بسیاری از واژه­ها را به دست می­دهد. زیرا با گذشت زمان و نیز ناآگاهی رونویس­کنندگان و نادانی افزایندگان به شاهنامه با دیدگاه­های گوناگون، واژه­های فارسی را که ریشه در زبان پهلوی و اوستایی و به سخن دیگر ریشه در زبانهای باستانی ایران دارند معنای درست خود را از دست داده و خلاف معنی راستین معنای تازه­ای به آنها داده­اند که هیچ­گونه همخوانی با ریشۀ واژه نداشته است».
در این نوشته شرح دو واژۀ برنا و سترگ از پیشگفتار آقای جنیدی نقل شده است. از نظر آقای جنیدی – و لابد آقای شهیدی- بر اساس متون باستانی ایران برنا برابر با کودک 5 تا 10 ساله است نه برابر با جوان که در بسیاری از بیتهای شاهنامه و نیز در نظم و نثر فارسی آمده است. پس از نظر ایشان بیتهایی از شاهنامه که در آنها برنا نه برابر کودک 5 تا 10 ساله، که به معنی جوان به کار رفته، کار «رونویس­کنندگان ناآگاه و پچین­کنندگان(اگر شما از این اصطلاح من­درآوردی چیزی فهمیدید، من هم فهمیدم!) و افزایندگان است که با کج­فهمی و بی­دانشی و ناآگاهی به سخنان فردوسی، واژه­هایی به کار برده­اند و یا بیتهایی به شاهنامه افزوده­اند که هیچ­گونه پیوندی با سخنان فردوسی ندارد». به گمان من نیازی نیست که کسی حکماً زبان­شناسی و معنی­شناسی خوانده باشد تا بداند که واژه­ها با گذشت زمان به لحاظ معنی تغییر می­کنند. بنا به استدلال آقای جنیدی باید چنین نتیجه گرفت که در شاهنامه هرجا واژه­ای در غیر از معنی پهلوی آن به کار رفته باشد، بیتی که آن واژه را دربردارد، الحاقی است! از همین رو به نظر ایشان بیت معروفِ توانا بود هرکه دانا بود/ زدانش دل پیر برنا بود، چون در آن، برنا برابر با کودک 5 تا 10 ساله به کار نرفته، الحاقی است. اصلاً از نظر مصحح ما همۀ بیتهای شاهنامه که در آنها برنا به این معنی به کار نرفته، الحاقی­اند و کج. خدایا! چه می­بینم؟ این چه اتّهامی است که مصحح به کاتبان شاهنامه می­زند؟ من در شگفتم که همین نیمِ شاهنامه نیز چگونه از زیر دست آقای جنیدی قسّر در رفته و با حروف راست چاپ شده است. احساس می­کنم اگر دربارۀ برخی بدیهیاتِ مربوط به زبان و ادب فارسی توضیح بیشتری دهم، به شعور خوانندۀ این نوشته توهین کرده­ام؛ فقط به این دو نکته اشاره می­کنم که زبان پهلوی و زبان فارسی به­رغم همانندی، هم در حوزۀ واژه­ها و هم در حوزۀ دستور تفاوتهای اساسی با یکدیگر دارند و منبع مستقیم شاهنامه، شاهنامۀ ابومنصوری به نثر فارسی بوده است نه متون پهلوی.
چندی پیش نامه­ای دربارۀ ویرایش آقای جنیدی به دکتر دوستخواه نوشتم که با درج بخشی از این نامه این نوشته را به پایان می­برم:
دوست دانشمند
جناب آقای دکتر دوستخواه
درود
اینجانب از برخورد سنجیدۀ شما در برابر هوچی­گریهای برخی افراد متعصّب که هیچ نقدی را برنمی­تابند، سپاسگزارم. خود می دانید که کتابها به لحاظ نقد به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته کتابهایی که ارزش نقد را دارند و دستۀ دیگر کتابهایی که به سبب نادیده گرفته شدن اصول بدیهی ارزش نقد را ندارند. به نظر اینجانب شاهنامۀ ویرایش جنیدی بدان سبب که ویراستار اصول بدیهی ویرایش متن را کاملاً نادیده گرفته است، اصلاً ارزش نقد را ندارد. با این همه بنده که خود را در برابر ملت ایران و شناسنامۀ ملی ایرانیان متعهد می دانم و برای آگاهی رسانی به مردمی که شاهنامه را ستون استوار هویت ملی خود می دانند، نقد کوتاهی با عنوان «تصوّری دیگر از شاهنامه» بر این ویرایش نوشتم ... به نظر بنده جناب عالی از بزرگترین شاهنامه شناسان روزگار ما هستید و بر ویرایش دکتر خالقی و دیگران نقدهای منصفانه ای نوشتید. آیا کسی که هنوز نمی داند در روزگار فردوسی بر خلاف امروز، ضمیر «او» برای غیر ذی روح به کار می رفته و نشانۀ مفعولی «را» در بسیاری موارد به کار نمی رفته و درکی از مجاز در ادبیات ندارد، صلاحیت ویرایش شاهنامه را دارد؟ ایشان بر اساس همین ندانستنها بیش از نیمی از شاهنامه را جعلی دانسته است. آیا دربرابر کسی که اینگونه فجیع به قلع و قمع شناسنامۀ ملی ما نشسته است، آیا می توانستم به این دلیل که این ویرایش ارزش نقد را ندارد سکوت کنم؟ جالب اینجاست که ایشان بسیاری از بیتهای اصلی فردوسی را بی هیچ توضیحی جعلی دانسته اند و چون دلیلی برای جعلی بودن آنها نیافته­اند، نوشته اند: «پیوسته به گفتار است» یا «پیوسته به رج پیشین» یا «پیوسته به رج پسین». یعنی بیت مورد نظر اشکالی ندارد ولی چون به بیتهای پیشین یا پسین یا بخش مربوطه که جعلی فرض شده، وابسته است، آن هم جعلی است. ترا به خدا ببینید که ایشان چه به روز شاهنامه آورده اند. بیت زیر(ج4،ص414)را الحاقی دانسته اند:
چو درویشِ نادان کند مهتری / به دیوانگی ماند این داوری
می دانید چرا؟ بخوانید:«سخن سخت زیبا و ژرف است، اما پیوسته به گفتار است.» یعنی چون پیش و پسِ این بیتِ سخت ژرف و زیبا الحاقی اند، پس چاره ای نیست که این بیت هم الحاقی باشد! دوست عزیز منطق را ببینید! در مورد بسیاری از بیتها نوشته اند: «بدآهنگ است»، « ناهماهنگ است»، «سست است»، «نادرخور است».
ارادتمند
ابوالفضل خطیبی
به­جز آقای علیرضا حیدری، آقای شاهین پارسی نیز که گویا از مریدان آقای جنیدی است، به نقد اینجانب پاسخ داده­ و نسخه­ای از نوشتۀ خود را برای من فرستاده­اند. علاقه­مندان می­توانند متن این نوشته را پس از حذف بخشهایی از آن که نویسنده بنده را وابسته به محافل فراماسونری و برخی محافل دیگر دانسته و صاحب وبگاه منتشرکنندۀ آن ازنویسنده خواستار حذف آنها شده بود، در وبگاه زیر بخوانند(راستی دوستان! سازمان فراماسونری هنوز فعالیت دارد؟):
http://acls.blogfa.com/post-21.aspx
آقای پارسی مانند آقای حیدری و خودِ آقای جنیدی از هردری سخن گفته­اند، الّا پاسخ به انتقادات علمی بنده بر این ویرایش شاهنامه. اینجانب همچنان در حسرت خواندن پاسخی علمی دوره می­کنم روز را و شب را و هنوز را.