عقد شرعی رستم با تهمینه در نیمه‌شب؟

در داستان رستم و سهراب، پس از آنکه تهمینه، دختر پادشاه سمنگان نیمه‌شب به خوابگاه رستم در‌می‌آید، و مِهر خود را به پهلوان ابراز می‌دارد (فردوسی، 1386: ج2، ص123-124):

چو رستم بدانسان پریچهره دید / ز هر دانشی نزد او بهره دید

وُدیگر که از رخش داد آگهی / ندید ایچ فرجام جز فرّهی

پس از این بیت، 8 نسخه[1] از پانزده نسخۀ مبنای تصحیح استاد جلال خالقی مطلق بیت‌های زیر را افزوده‌اند:

بفرمود تا موبدی پرهنر / بیاید بخواهد ورا از پدر

چو بشنید شاه این سخن شاد شد / بسان یکی سرو آزاد شد

بدان پهلوان داد آن دخت خویش / بدانسان که بودیش آیین و کیش

چو بسپرد دختر بدان پهلوان / از آن شاد گشتند پیر و جوان

5 ز شادی همه جان برافشاندند / بدان پهلوان آفرین خواندند

که این ماه نو بر تو فرخنده باد / سر بدسگالان تو کنده باد

این بیت‌ها در نسخۀ مبنای ترجمۀ عربی بنداری نبوده است. در کهن‌ترین نسخۀ شاهنامه (ف) و در نسخۀ مهم سن‌ژوزف ( مورخِ اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم) – که به‌تازگی کشف شده - نیز نیست، ولی در هر دو نسخه این بیت‌ها در کنارۀ نسخه افزوده شده‌اند[2]. از میان چاپ‌های مهم شاهنامه، بیت‌های 1-4 در تصحیح ژول موهل (فردوسی، 1369ش: ج2، ص39-40) و هر شش بیت در چاپ مسکو (فردوسی، 1963م: ج2، ص176) دیده می‌شوند. نخستین بار مجتبی مینوی دریافت که این بیت‌ها افزودۀ دیگران است (مینوی، 1353ش: ص15). جلال خالقی مطلق نیز در تصحیح خود از شاهنامه (فردوسی، 1386ش: ج2، ص124، پانوشت1) به‌درستی این بیت‌ها را به پانوشت برد و در یادداشت‌های شاهنامه در این باره نوشت: «کسی که این بیت‌ها را افزوده نمی‌دانسته که پیمان آراستن[3] در بیت 81 به معنی عقد کردن است و گمان کرده که رستم و تهمینه بدون عقد بستن هم‌خوابگی کرده‌اند» (خالقی مطلق، 1389ش: ج1، ص497). دربارۀ الحاقی بودن این قطعه، شایسته است به دو نکتۀ زیر نیز توجه شود:

1.      در داستان تراژیک رستم و سهراب، بین اجزای داستان روابط استوار علّی و معلولی - که لازمۀ یک تراژدی است – دیده می‌شود، ولی این قطعه وصلۀ ناجوری است در ساختار این بخش از داستان که این روابط را به هم ریخته است. در اصل داستان ورود تهمینه به خوابگاه رستم پنهان از خانواده است و مربوط به روابط اجتماعی جامعه‌ای است که این داستان در متن آن شکل گرفته است، ولی با ورود این قطعۀ شش بیتی و تحمیل نوعی دیگری از مناسبات اجتماعی به داستان، انسجام این بخش از دست رفته است. اینکه نیمه‌شب میهمانی ناخوانده، موبدی را فرا‌خواند تا دختر میزبانش را که پنهان از خانواده‌اش به بالین او آمده است، از پدرش خواستگاری کند و به عقد ازدواجش درآورد، غیر واقعی،  نامعمول و باورناپذیر است.

2.      بیشتر بیت‌های این قطعه به لحاظ شعری استوارند، ولی از استوار بودن این بیت‌ها نمی‌توان نتیجه گرفت که آنها را خودِ فردوسی سروده است، بلکه شاعری خوش‌ذوق که شاهنامه را به‌خوبی خوانده و با زبان و بیان فردوسی نیک آشنا شده، این بیت‌ها را از روی بیت‌های اصلی شاهنامه سروده است. مصراع دوم بیت دوم، دست کم دو بار دیگر در بیت‌های اصلی شاهنامه دیده می شود:

بخنديد گودرز از او شاد شد /  بسان يكي سرو آزاد شد (فردوسی، 1386ش: ج4، ص43)

چو رستم بپيمود بالاي هشت /  بسانِ يكي سرو آزاد گشت (ج1، ص270)

بیت پنجم از روی بیت‌های دیگر شاهنامه، نظیر بیت زیر ساخته شده است:

كه گفتي همي جان برافشاندند / ز هرجاي رامشگران خواستند (ج1، ص257)

بیت ششم نیز از روی بیت‌های زیر سروده شده است:

بروبوم ما بر تو فرخنده باد/ دل و چشم بدخواه تو كَنده باد (ج4، ص243)

رَوِشْنِ جهان بر تو فرخنده باد/ دل و جانِ بدخواه تو كنده باد (ج4، ص309)

بدين شاهِ نو روز فرخنده باد/ دلِ بدسِگالانِ او كَنده باد (ج4، ص318)

نشست كيي بر تو فرخنده باد/ سرِ بدسگالان تو كَنده باد (ج5، ص512)

چنانکه ملاحظه می‌شود در متن اصلی شاهنامه هم مصراع‌ها و تکه‌هایی هست که در جاهای مختلف تکرار شده است، ولی بازهم نمی‌توان بر این اساس، بدین نتیجه رسید که فردوسی در قطعۀ مورد بحث نیز مصراع‌ها و بیان‌های مشابه را از جاهای دیگر شاهنامه به کار گرفته است؛ زیرا – چنانکه دیده شد – در این قطعۀ شش بیتی دست کم سه بیت از روی بیتهای دیگر شاهنامه ساخته شده است، ولی در جاهای دیگر شاهنامه مصراع‌ها و بیان‌های مشابه پراکنده‌اند. 

منابع

خالقی مطلق، جلال. 1389ش. یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ابوالقاسم. 1369ش. شاهنامه. به کوشش ژول موهل. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی    

فردوسی، ابوالقاسم. 1386ش. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق . 8جلد. نیویورک: بنیاد میراث ایران. 1366-1386ش/1981-2007م؛ تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. 1386ش.

فردوسی، ابوالقاسم. 1389ش. شاهنامه. نسخه­برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری (کتابخانۀ شرقی، وابسته به دانشگاه سن­ژوزف بیروت، شمارۀ NC 43). به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلبی کاشانی، با مقدمۀ جلال خالقی مطلق). تهران: انتشارات طلایه.

فردوسی، ابوالقاسم. 1960-1971م. شاهنامه. زیر نظر یوگنی ادواردویچ برتلس و عبدالحسین نوشین. مسکو.

مینوی، مجتبی. 1351ش. فردوسی ساختگی و جنون اصلاح اشعار قدما». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س19. ش3 و 4 (پیاپی: 79 و 80). اسفند. ص1-18.

---

[1] . نسخه‌های ل، پ، ل2، ل3، لن2، س2، ل، و (ل بیت‌های 3 و 4، لی بیت‌های 3 و 6، پ، لن2 بیت‌های 4، 5 و 6، و و بیت‌های 2، 4، 5 و 6 را ندارند).

[2] . درنسخۀ سن‌ژوزف (فردوسی، 1389ش: ص123)، برخی بیت‌ها جابه‌جا شده و بعلاوه، 2 بیت زیر بیش از نسخه‌های دیگر (جمعاً 8 بیت) و پیش از بیت 4 در بالا افزوده شده است:

بیامد دمان موبد نیک‌خواه / بگفت آن پیام تهمتن به شاه

دگر روز فرمود تا موبدان / برفتند با پرهنر بخردان

[3] . به خشنودي و راي و فرمان اوي/ به‌خوبي بياراست پيمان اوي